Dźwięki muzyki, towarzyszące człowiekowi już od momentu poczęcia pomagają nazwać i potęgują emocje, budują nastawienie do otaczającego świata i pośrednio przyczyniają się do budowania więzi
i relacji.  Nie bez powodu mówi się również, że to właśnie "muzyka łagodzi obyczaje", a więc uspokaja, wycisza i jednoczy społeczeństwo.

Przekazywanie wychowawczych wartości muzycznych w pierwszym etapie życia dziecka jest zadaniem skrupulatnie realizowanym głównie przez rodziców i najbliższe otoczenie malucha, a następnie w wieku przedszkolnym - przez wychowawców i nauczycieli rytmiki. Badania dowodzą, że dzieci w okresie wczesno - przedszkolnym wykazują wysokie emocjonalne zainteresowanie muzyką, wynikające przede wszystkim z faktu, że na etapie wczesnego kształcenia muzyka towarzyszy dzieciom głównie podczas zabawy i zajęć ruchowych - czynności sprawiających dzieciom w tym okresie życia największą przyjemność, a dopiero w dalszych etapach kształcenia przybiera formę dedykowanych zajęć rytmicznych. Jak zauważają wychowawcy i rodzice - dzieci pod wpływem spostrzeżeń dźwięków muzycznych doświadczają przeróżnych emocji: wyrażają radość, szczęście, zainteresowanie, fascynację, niezadowolenie, smutek, przygnębienie, niepokój, a nawet złość.

Wpływ wartości muzycznych na wychowanie dzieci w wieku przedszkolnym stał się przedmiotem badań wielu pedagogów. Z badań M. Przychodzińskiej-Kaciczak wynika, że odpowiednie wykorzystanie wczesnego zainteresowania dziecka muzyką może pozytywnie wpłynąć na kształtowanie się sfery jego uczuć, wyobraźni, podstaw twórczych oraz procesów poznawczych i myślenia, co w późniejszych fazach rozwoju oddziaływać będzie na jego postawę społeczną. Autorka twierdzi również, iż muzyka jest bardzo bliska dzieciom, ponieważ zaspokaja ich podstawowa potrzebę, mianowicie potrzebę radości, a atmosfera radości i swobody w kontaktach z muzyką jest niezbędna dla prawidłowego rozwoju psychicznego i emocjonalnego dzieci.

M. Przychodzińska i E. Lipska zwracają uwagę na wartości wychowawcze, jakie niesie ze sobą muzyka - dużą rolę przypisują rozwojowi świadomości własnej psychiki u dziecka, poznawaniu uczuć innych ludzi, pogłębianiu przeżyć, rozwijaniu wrażliwości uczuć. Zdaniem autorek, utwory muzyczne, zgodnie z wolą ich twórców lub zgodnie z prawami odbiorców, zawierają treści uczuciowe i intencje programowe, często związane z ważnymi wydarzeniami w życiu człowieka. Słuchacz muzyki nie identyfikuje się wprawdzie z przeżyciami i postawami bohaterów, twórcy, czy wykonawcy, przeżywa jednak w kontakcie z utworami swoje własne stany uczuciowe. We wrażliwości obcowania z muzyką mogą powstawać w słuchaczach, także w najmłodszych, takie uczucia i odcienie, które bez tej podniety nie obudziłyby się nigdy.

Do równie istotnych wartości przekazywanych maluchowi w procesie nauczania muzycznego można zaliczyć ogólny rozwój artystyczno-intelektualnej wyobraźni dziecka (oddziałujący na jego usposobienie i predyspozycje intelektualne), jak i również kształtowanie u niego postaw moralnych (stosunek do otaczającego świata, wrażliwość, doświadczanie kultury, empatia). Twórcza działalność muzyczna dzieci oraz indywidualna interpretacja utworów w wychowaniu muzycznym pełnią rolę środków aktywizujących wyobraźnię. Rozwój myślenia u dziecka następuje również przez uczenie się wartościowania muzyki. Dziecko słuchające muzyki ocenia ją - pewne utwory podobają mu się bardziej, inne mniej. Uczy się dzięki temu wydawania opinii estetycznych, co jest równoznaczne z osobistym wyrażaniem wartości lub nieumiejętnością jej wyrażania.

Warto też wspomnieć o terapeutycznych wartościach muzyki oddziałujących na wychowanie i rozwój dziecka - uspokajające, relaksujące i rekompensujące działanie dźwięków muzyki wykorzystywane jest przez logopedów (do pracy z dziećmi mającymi zaburzenia słuchu i trudności z mową) psychologów (podczas terapii z dziećmi wykazującymi problemy z prawidłowym rozwojem emocjonalno-społecznym) oraz nauczycieli gimnastyki korekcyjnej (podczas zajęć kształtujących poprawną sylwetkę ciała).

W. Sacher zwraca uwagę, iż "wzmacnianie bodźców słuchowych dźwiękami o zróżnicowanej wysokości, dynamice i barwie może udrażniać kanał słuchowy dziecka z zaburzeniami słuchu, uczyć skupienia uwagi na dźwiękach, poprawiając jakość komunikacji dziecka z otoczeniem. Ćwiczenia głosowe, w toku śpiewu, mogą być jednym z czynników usuwających wady dzieci z zaburzeniami mowy i wadami wymowy. Emocjonalna strona kontaktu dziecka z muzyką i możliwości samorealizacji w działaniach muzycznych, może wspomagać stabilizowanie prawidłowego rozwoju psychicznego, zaś ruch z muzyką jest przyjemnym dla dziecka sposobem ćwiczeń fizycznych, niezbędnych w rehabilitacji zaburzeń narządu ruchu. Muzyka odgrywa więc ważną rolę w procesie kształtowania osobowości dziecka, szczególnie w rozwijaniu jego sfery poznawczej i emocjonalnej".

Wspomniane wcześniej wartości muzyczne szczególnie uwzględniające emocjonalny aspekt rozwoju dziecka były przedmiotem analiz i prac badawczych wielu uczonych. Podstawę koncepcji wychowania muzycznego stanowią myśli starożytne, płynące głównie z dzieł Platona i Arystotelesa. Filozofowie podkreślali, że sztuka, w tym muzyka, stanowi ważny czynnik  rozwoju  emocjonalnego człowieka i jest jednym w elementów kształtujących jego postawę w dalszych etapach życia. Nowożytne koncepcje przedstawiane m. in. w dziełach J. J. Rousseau, francuskiego filozofa i pisarza wieku oświecenia, również odwoływały się do myśli filozofów greckich. Pisarz w swych dziełach określał miejsce muzyki w życiu dziecka i rolę, jaką spełnia wychowanie muzyczne w kształtowaniu jego życia. Podstawę koncepcji muzyczno-pedagogicznej wg. J.J. Rousseau stanowiły przede wszystkim formy i treść wychowania muzycznego, rozwój słuchu muzycznego, śpiew, tworzenie własnej muzyki, czy też kształcenie oceny estetycznej. Uważa się go również za twórcę względnej metody kształcenia słuchu, wykorzystywanej także współcześnie (metoda cyfrowa).

XX wiek stał się nowym etapem w rozwoju koncepcji wychowania muzycznego, a za podstawę nauczania przedmiotu "muzyka" przyjęto koncepcje głoszone przez reprezentantów tzw. szkoły twórczej - Emila Jaquesa-Dalcroze’a, Carla Orffa, Zoltana Koda’lya. Uczeni włączyli do programu nauczania dzieci na etapie przedszkolnym rytmikę, wiązanie mowy i śpiewu z gestem oraz łączenie muzyki z plastyką. Wykorzystując wiedzę psychologiczną, przeprowadzili oni analizę kształcącego wpływu tych zajęć na rozwój psychiki dziecka. Nadrzędnym celem koncepcji tworzonych w ramach szkoły twórczej było uzmysłowienie społeczeństwu, iż pośredni kontakt dziecka z muzyką w okresie wczesnoszkolnym, a następnie w okresie dojrzewania, korzystnie wpływa na rozwój jego osobowości, pozytywnie oddziałuje na proces socjalizacji jednostki i ułatwia dziecku odnalezienie się i funkcjonowanie w nowej rzeczywistości. Mimo, iż każdy z badaczy skupiał się na innej sferze kontaktów dziecka z muzyką i dźwiękami (Orff odwoływał się do umuzykalnienia dzieci, a Dalcroze wskazywał zbawienną rolę rytmiki dla rozwoju dziecka), to należy zauważyć, że elementy obu metod są ze sobą zespolone i wzajemnie się przenikają. Można jedynie zaznaczyć, że w zagadnieniach z zakresu rytmiki przeważa system kształcenia E. J. Dalcroze’a, natomiast rozwijanie inwencji twórczej opiera się w głównej mierze na założeniach C. Orffa.

Emil Jaques Dalcroze (1865 - 1950), ceniony szwajcarski pedagog i kompozytor muzyki, uważany jest współcześnie za twórcę rytmiki, metody opierającej się na założeniu, że jedynie pełne przeżycie muzyki przez ruch całego ciała pozwala na zbliżenie jej do słuchacza i całkowite zrozumienie. Dalcroze potraktował ciało jako instrument służący do odtwarzania muzyki, a zwłaszcza jednego z jej składników - rytmu. Metoda ta w ciągu kilkudziesięciu lat od jej powstania przeszła wielką ewolucję i znalazła szerokie zastosowanie w różnych dziedzinach kształcenia muzycznego. W kształceniu profesjonalnym zawiera ona większość elementów stricte muzycznych, zaś w ruchu amatorskim i szkolnictwie pozamuzycznym, w którym nie ma potrzeby wypełniania zajęć problemami czysto teoretycznymi, łączy najatrakcyjniejsze elementy rytmiki z zabawami ruchowymi i różnego rodzaju ćwiczeniami słuchowymi. Dzięki zastosowaniu tej metody w wychowaniu przedszkolnym poprzez celowe zaplanowanie oraz dobór ćwiczeń i zabaw rytmicznych dzieci poznają podstawowe pojęcia muzyczne: tempo, metrum, rytm, dynamikę, artykulację i uczą się prawidłowo reagować na określony rodzaj muzyki.

Niemiecki kompozytor i pedagog Carl Orff (1895 - 1982) oparł swoją metodę wychowania muzycznego na trzech głównych elementach tworzących koherentną całość - mowie, muzyce i ruchu. Głównym założeniem jego metody jest dążenie do rozwinięcia twórczych dyspozycji dzieci poprzez czynną postawę na zajęciach, wywoływanie zaangażowania, spontaniczne odtwarzanie i samodzielne tworzenie muzyki przy pomocy wszelkich dostępnych środków: głosu, ciała, instrumentów. Zdaniem Orff'a indywidualne przygotowanie muzyczne dziecka nie determinuje jego uczestnictwa w zajęciach, gdyż dla każdego dziecka nauczyciel wychowania muzycznego powinien znaleźć chociażby najłatwiejsze zadanie aktywizujące. W  powyższej koncepcji wyjściową fazą wprowadzającą dzieci w nową dla nich formę umuzykalnienia jest improwizacja słowna i melodyczna, oparta na potocznych zwrotach, powiedzonkach, przysłowiach, wyliczankach i porzekadłach. Różnorodny nieraz śmieszny i bezsensowny tekst słowny staje się materiałem do improwizacji i wyjaśniania wielu pojęć muzycznych.

Duży wpływ na kształtowanie się myśli pedagogicznej XX wieku wywarł również Zoltan Koda’ly (1882 - 1967), który był prekursorem wprowadzenia schematu działań i określenia celów w kształceniu muzycznym dzieci. Koda’ly uważał, że rozpoczynając podstawowe kształcenie muzyczne należy przede wszystkim odpowiednio dobrać materiał i opracować go zgodnie z założeniami dydaktycznymi, a następnie zastosować możliwie najefektywniejszą metodę kształcenia muzycznego - w jego opinii solmizację relatywną.

Dla pełnego zrozumienia istoty wychowania muzycznego warto również odnieść się do koncepcji C. Freineta, który postulował, by nauczanie muzyczne odbywało się wielotorowo, a więc nie tylko w szkole, ale i również poza nią - w domu, podczas wspólnej zabawy z rówieśnikami, czy spędzania czasu z rodzicami. Koncepcja potwierdza słuszność tezy mówiącej o tym, że w wychowaniu muzycznym dziecka czynny udział powinni brać nie tylko wychowawcy przedszkolni, nauczyciele rytmiki, ale również rodzice i starsze rodzeństwo, tworzące najbliższe otoczenie dla dziecka. Uczony uważał również, że dla efektywnego kształcenia muzycznego istotne jest wychowywanie dziecka w duchu samodzielnej pracy - dziecko poprzez poznawanie oraz doświadczanie dźwięków i rytmów powinno metodą prób i błędów samodzielnie próbować zrozumieć muzykę i dotrzeć do jej sensu.

Autor: mgr Agnieszka Kałek
nauczycielka wychowania przedszkolnego