Każdy człowiek w toku rozwoju wykształca swój indywidualny, niepowtarzalny styl regulacji procesów przystosowania, który zwany jest w psychologii osobowością. Osoby upośledzone umysłowo – o czym pisze M.Kościelska – nie są z tego ogólnego rozwoju wyłączone. Osobowość ich kształtują warunki życia i wychowania, relacje z innymi ludżmi, uprawiane formy aktywności, nabyte doświadczenia.  Bardzo istotnym czynnikiem wpływającym na rozwój są  świadome oddziaływania edukacyjne wobec osób  z niepełnosprawnością intelektualną, których głównym celem jest „.. wszechstronny rozwój na miarę indywidualnych możliwości oraz przygotowanie do codziennego życia, tak aby były zaradne, umiały sterować własnym zachowaniem, by mogły uczestniczyć w życiu społecznym.” (pod red.Pilecki). Definicja ta sugeruje nam, iż wszelkie zabiegi wychowawcze i edukacyjne mają w konsekwencji doprowadzić do uczestnictwa osób upośledzonych w życiu społecznym. Definicja ta swoim zakresem obejmuje zarówno dzieci, jak i osoby dorosłe. Tak szeroko rozumiane pojęcie rozwoju jest możliwe dzięki ewolucji, jaka dokonała się w poglądach psychologów. Początkowo bowiem pojęcie rozwoju utożsamiano  ze wzrostem, sądząc, że jest ono wyłączną właściwością pierwszych etapów życia człowieka. (B Puchalska) Uważano, że wzbogacające zmiany występują tylko w dzieciństwie, w okresie dorastania i wczesnej młodości. Uważano też, że człowiek dorosły jest już całkowicie ukształtowany, a co za tym idzie- niezmienny. Obecnie wiadomo już, że nie ma żadnej bariery wiekowej dla nabywania nowych wiadomości i umiejętności. B. Puschalska twierdzi dalej, iż: „Dopóki trwa życie, dopóty możliwy jest rozwój” .Dotyczy to także osób upośledzonych, których potencjał rozwojowy będzie aktualizowany w toku rehabilitacji. By było to możliwe, konieczne jest stworzenie takich programów oddziaływań na osoby upośledzone umysłowo, które umożliwiłyby im funkcjonowanie  zgodne z regułami życia społecznego i dostosowanie się do wymagań, jakie społeczeństwo stawia swoim członkom.( M. Kościelska 1984).

By móc współuczestniczyć w życiu społecznym, osoby upośledzone muszą nabyć określone kompetencje społeczne. Struktura kompetencji społecznych jest bardzo złożona i obejmuje swoim zakresem elementy składowe  temperamentu, charakteru i intelektu. Wyznaczają one te zachowania człowieka, które ujawniają się w sytuacjach interpersonalnych i w pełnieniu ról społecznych. Ze względu na złożoność struktury kompetencji społecznych trudno o opracowanie jej jednoznacznej definicji.

W literaturze psycho – pedagogicznej (W. Pilecka, J. Pilecki 1990) można wyróżnić trzy sposoby ujmowania kompetencji społecznych:
- w terminach celów, do jakich zmierzają zachowania społeczne
- zorientowanych na istotę (treść, strukturę), którą stanowią indywidualne zdolności i cech jednostki,
- ujmujące kompetencje jako sprawność (wyćwiczone umiejętności).

Przedmiotem najczęstszych badań uczyniono takie kompetencje społeczne, jak: umiejętność wczuwania się w drugą osobę (empatia), spostrzeganie społeczne, rozumienie i wnioskowanie społeczne, umiejętność komunikowania się, rozwój moralny i umiejętność rozwiązywania problemów społecznych.

Kształtowanie umiejętności wczuwania się w sytuację drugiej osoby jest niezwykle ważne dla dzieci, gdyż wyznacza ono ich przyszłe interakcje społeczne. Czynnikami sprzyjającymi rozwojowi empatii są:
- doświadczenia społeczne jednostki
- umiejętność werbalnego i pozawerbalnego komunikowania się
- dojrzałość innych kompetencji społecznych.

Za bezpośrednią przyczynę utrudniającą rozwój zdolności empatycznych  osób upośledzonych umysłowo uważa się ich wzmożony i dłużej trwający egocentryzm, następstwem czego jest brak umiejętności zrozumienia perspektywy drugich osób.

Spostrzeganie społeczne – o treści, adekwatności i stopniu zróżnicowania, reprezentacji poznawczych otoczenia społecznego w umysłach dzieci upośledzonych decyduje głównie:
- ich doświadczenie społeczne,
- zaburzenia w rozwoju mowy
- takie cechy osobowości, jak: pasywność, uległość.

Rozwój umiejętności rozumienia i wnioskowania społecznego

O tym, czy wychowankowie z niepełnosprawnością intelektualną będą potrafili uczestniczyć w życiu społecznym, harmonijnie współżyć ze swoim otoczeniem, zadecyduje przede wszystkim umiejętność liczenia się z potrzebami innych i gotowość współdziałania. Dlatego też program i metodyka zajęć pomyślana jest tak, by wszelkie formy wychowania wykorzystać do wytwarzania warunków sprzyjających socjalizacji wzajemnych kontaktów z wychowankami i kontaktów z dorosłymi.(H.Olechnowicz).

Mówiąc o zachowaniach społecznych jednostek o obniżonej sprawności umysłowej, o ich zróżnicowanym charakterze należy wziąć pod uwagę to, czy osoba niepełnosprawna dąży do nawiązania kontaktu (mówimy wówczas o tendencji do pozytywnych interakcji społecznych), czy też unika kontaktu z osobami dorosłymi (tendencje do interakcji negatywnych). Analiza rozwoju większości dzieci upośledzonych umysłowo wykazuje, że ich zachowanie społeczne charakteryzuje głównie tendencja do negatywnych interakcji społecznych i że kształtuje się ona zwykle w rozwoju osobniczym wcześniej  niż tendencja do interakcji pozytywnych. Dzieje się tak dlatego, że dzieci te są częściej niż ich rówieśnicy w normie intelektualnej odrzucane w sposób jawny przez rodzinę, grupę rówieśniczą, osoby znaczące w przedszkolu, czy szkole. Pozytywny wpływ na  rozwój kompetencji społecznych dzieci upośledzonych ma dążenie do nawiązania kontaktu z innymi osobami.

Czynniki mające wpływ na rozwój kompetencji społecznych osób upośledzonych. Można podzielić na dwie grupy. Są to czynniki zewnętrzne – czyli szeroko ,pojęte środowisko społeczne, w którym za najważniejszy składnik uważa się środowisko rodzinne, środowisko grupy rówieśniczej, i środowisko instytucji wychowującej oraz czynniki wewnętrzne – czyli specyficzny zespół procesów psychicznych i cech osobowości, które mają wpływ na określone zachowanie jednostki.

Za czynnik niezmiernie ważny w procesie kształtowania się  umiejętności społecznych u dzieci upośledzonych umysłowo uznano częstość i charakter ich interakcji z rodzicami – zwłaszcza z matką, rodzeństwem i rówieśnikami. Bardzo istotny w pierwszym okresie rozwoju jest kontakt behawioralny dziecka z matką podczas którego partnerzy przyjmują wzajemnie swoje stany uczuciowe i uczą się je zestrajać, Kontakt ten stanowi podstawę póżniejszego harmonijnego współżycia dziecka z rodzicami i z otoczeniem społecznym, pozwala on dziecku stworzyć zinternalizowany system przewidywanych zdarzeń społecznych. Brak takiego systemu jest przyczyną dezorientacji i chronicznego lęku. Dziecko upośledzone umysłowo nie zachęca matki do takich interakcji, dialog zostaje zablokowany lub nawiązany nieprawidłowo. W okresie pózniejszym, kiedy dziecko przyswaja sobie normy społecznego współżycia  i uczy się pełnienia swoich pierwszych ról społecznych, rodziny dzieci upośledzonych umysłowo często nie stanowią korzystnego środowiska. To co zaburza rozwój kompetencji społecznych w mniejszym lub większym stopniu, to także nieprawidłowości w strukturze rodziny, we wzajemnych stosunkach członków rodziny,  w postępowaniu wychowawczym rodziców. Badania M. Kościelskiej (1984) i W. Dykcika (1979) wykazały, że większość (około 75%) dzieci o obniżonej sprawności umysłowej żyje i wychowuje się w warunkach, które pod względem wychowawczym i socjoekonomicznym  można uznać za niepełnowartościowe lub wręcz szkodliwe.” Poprawa warunków życia ,wychowania i nauczania dzieci z niepełnosprawnością intelektualną wpłynęłaby w znaczny sposób na poprawę rozwoju dzieci” – pisze M. Kościelska.

Stopniowy wzrost samodzielności dziecka sprawia, że  rodzina przestaje być jedyną grupą, która zaspokaja jego potrzeby .Z czasem  takim terenem staje się grupa rówieśnicza, którą mogą tworzyć dzieci o opóznionym  rozwoju lub pełnosprawni koledzy. Liczne badania dowodzą, że dzieci o obniżonej sprawności nie są akceptowane, a czasem wręcz odrzucane przez swoich pełnosprawnych rówieśników. Są bowiem postrzegane jako inne, gorsze, nie mogące sprostać wielu zadaniom, będące wręcz zagrożeniem  dla interakcji z innymi osobami. Negatywne zachowania nasilają u niepełnosprawnych poczucie bezradności , braku kompetencji, wywołują lęk przed następną porażką, obniżają poziom wykonania zadania, a w rezultacie skłaniają do aspołecznych zachowań lub wycofania się z interakcji. Gorsze osiągnięcia szkolne, mała sprawność fizyczna, nieporadność w różnych sytuacjach życia społecznego powoduje ,iż zdrowe dzieci  przypisują ujemną wartość kontaktom z niepełnosprawnymi i unikają tego rodzaju relacji w przyszłości. By uniknąć tego typu zachowań należałoby nie tylko przygotować dzieci zdrowe do właściwego  przyjęcia gorzej radzących sobie kolegów, ale rozwijać ich fizyczne, intelektualne i społeczne kompetencje. Badania M. Marlowe (1979 ) udowodniły, że podniesienie sprawności motorycznej dzieci upośledzonych znacznie wpłynęło na ich akceptacje i pozycję społeczną w grupie zdrowych kolegów.

Sytuacje wychowawcze - to kolejny , ważny czynnik mający wpływ na rozwój kompetencji społecznych. O tym, czy będzie to czynnik ułatwiający, czy przeciwnie- utrudniający rozwój osób upośledzonych zależy w dużej mierze od samych nauczycieli i wychowawców w zakładach i szkołach specjalnych. Ich poczynania powinny polegać na organizowaniu szczególnie sprzyjających warunków dla integracji wychowanków z innymi ludżmi (dorosłymi i rówieśnikami), dzięki czemu mogliby oni gromadzić doświadczenia interpersonalne, częściej pozytywne niż negatywne.

Czynnikami, które w decydujący sposób wpływają zarówno na częstość, jak i charakter interakcji dzieci upośledzonych umysłowo z innymi ludżmi, są zmienne osobowościowe. Są to: lęk, oczekiwanie porażki, zależność od otoczenia, wyuczona bezradność, poczucie kontroli.

Wielu autorów uważa, że głównym regulatorem zachowań społecznych jest lęk. Występuje on u ponad połowy uczniów szkół specjalnych- jest to lęk przed odrzuceniem, brakiem akceptacji. Podwyższony poziom lęku jest przyczyną kształtowania się pasywno-opozycyjnej orientacji względem świata zewnętrznego, kreowania specyficznego stylu życia oraz poznawania , w którym dominuje małe zainteresowanie aktywnością poznawczą i intelektualną, wpływa też bardzo negatywnie na interakcje społeczne. Wysoki poziom lęku skazuje na niepowodzenia o charakterze globalnym. Dzieci upośledzone umysłowo są narażone na poważne zaburzenia w sferze emocjonalnej. Zaburzenia te mogą mieć postać hiperaktywności lub hipoaktywności U  dzieci upośledzonych najczęściej jest to hipoaktywność wynikająca z nieprawidłowych kontaktów z najbliższymi Przyczyniają się one do  kształtowania reakcji wycofywania się, apatii, obojętności, nieufności. a w konsekwencji utrudniają prawidłowy rozwój społeczny jednostki upośledzonej. Obraz samego siebie jest tym elementem struktury osobowości, który reguluje aktywność jednostki, jej kontakty z otoczeniem, wyznacza sposób zachowania się w sytuacjach trudnych oraz jest żródłem motywacji do podjęcia pracy nad sobą. Pozytywny obraz własnej osoby warunkuje sprawne działanie, dobre przystosowanie, zadowolenie z życia, zapewnia spokój wewnętrzny, daje poczucie szczęścia i pogodzenia z samym sobą. Pozytywny obraz własnej osoby jest czynnikiem pomagającym w prawidłowym rozwoju dziecka w tym również rozwój społeczny. W przypadku odwrotnym, kiedy dziecko spostrzega siebie w negatywnym świetle, kiedy jego poczucie własnej wartości jest obniżone., jego rozwój społeczny jest zaburzony. Będzie ono unikało kontaktów z innymi osobami. „Nie da sobie” szansy na poprawne relacje z otoczeniem, a tym samym na prawidłowy rozwój społeczny. Jego życie może stać się wówczas ciągiem negatywnych doświadczeń. Niepowodzenia występują tak często w życiu dziecka upośledzonego, że prowadzą one w rezultacie do oczekiwania porażki w każdej nowej sytuacji. Jeżeli stanie się ono stałą cechą osobowości dziecka, ogranicz i blokuje jego aktywność, skłania je do działania według zasady osiągania jak najmniejszego sukcesu, bez ryzyka poniesienia kolejnej porażki. W takiej sytuacji jednostka upośledzona stosuje proste, często prymitywne strategie radzenia sobie z sytuacjami społecznymi, stosuje je zawsze w ten sam sposób, nie oceniając ich przydatności i skuteczności. Z czasem reakcje nabierają cech sztywności i niepodatności na zmianę. Nie jest to sytuacja sprzyjająca rozwojowi społecznemu Następstwem zbyt wielu porażek jest: uległość, zależność od otoczenia i poczucie bezradności

Negatywny wpływ zarówno na rozwój poznawczy, jak i społeczny  dziecka upośledzonego umysłowo ma  uzależnienie od otoczenia, które z czasem przekształca się w wyuczoną bezradność. Jednostka o obniżonej sprawności umysłowej charakteryzuje się brakiem zaufania do samego siebie i brakiem wiary we własne możliwości. W wielu sytuacjach przekonało się, że pomoc i rada osób bliskich częściej niż zawierzenie samemu sobie zapewniły jej powodzenie. Dlatego też, gdy staje ona przed nowym zadaniem, szuka oparcia w otoczeniu. W ten sposób rozwija w sobie poczucie własnej bezradności, przekonanie o potrzebie kontroli zewnętrznej i uległość .Cechy te są wynikiem procesu uczenia się. W dużym stopniu kształtują je dorośli – rodzice i nauczyciele, którzy nie wierzą w zdolność dziecka do samodzielnego kierowania swoim zachowaniem i wykazują stałe tendencje do nadmiernej kontroli i dyrektywnego wychowania. Powyższe rozważania dowodzą, iż zarówno czynniki wewnętrzne, jak i zewnętrzne są równie silnymi wyznacznikami rozwoju kompetencji społecznych dzieci upośledzonych umysłowo. Zachodzą też pomiędzy nimi zależności przyczynowo-skutkowe. Modyfikując pierwsze, możemy przeobrazić drugiw i stworzyć w ten sposób warunki sprzyjające rozwojowi społecznemu. Jednostkom upośledzonym społecznie można pomóc w rozwijaniu skutecznych sposobów radzenia sobie w sytuacjach społecznych, atym samym umożliwić im czerpanie większej satysfakcji z kontaktów zinnymi ludzmi. Dlatego też zarówno program, jak i metodyka zajęć przemyślane są tak, by wszelkie formy wychowania wykorzystywać do stwarzania warunków sprzyjających socjalizacji: wzajemnych kontaktów między wychowankami i kontaktów z dorosłymi. Wprowadzanie wychowanków we wzajemne kontakty, wpajanie im umiejętności liczenia sięm z innymi oraz nawyku współpracy, stanowi treść podstawową niektórych zajęć; rodzaj pracy jest tu dobierany głównie pod kątem jego walorów socjalizujących i możliwości działania zespolowego, jakie nastręcza.(H.Olechnowicz).

Opracowała: Anna Kaszyńska