Program zawiera:

• Wstęp
• Załóżenia i cel programu
• Dyslalia
• Program terapii
• Etapy terapii
• Wnioski i prognozy
• Ewaluacja programu
• Bibliografia

1. WSTĘP

Mowa w dużej mierze wpływa na ogólny rozwój dziecka i jego osiągnięcia w nauce. Stanowi najbardziej efektywny sposób komunikowania się z innymi ludźmi i ma ogromne znaczenie dla dalszego rozwoju dziecka oraz dla jego psychicznego i społecznego przystosowania. Jest narzędziem w zdobywaniu informacji, pozwala na wyrażanie swoich myśli, opinii, odczuć. Ogromną rolę w procesie kształtowania mowy dziecka odgrywają rodzice i najbliższe otoczenie. To oni są jego pierwszymi nauczycielami mowy poprzez wspólne zabawy, czytanie książeczek, ich opowiadanie   i śpiewanie piosenek. Istotne znaczenie w zakresie wspomagania i rozwoju mowy ma także działanie nauczyciela pracującego z dzieckiem w przedszkolu.

Pracując w przedszkolu wiem, że rozwój mowy dzieci w wieku przedszkolnym jest bardzo zróżnicowany, u wielu dzieci występuje oprócz wad wymowy, opóźniony rozwój wymowy lub niechęć do mówienia. Dlatego okres przedszkolny to najlepszy czas na zapobieganie i likwidację zaburzeń mowy. Najczęstszą wadą mowy występującą u dzieci w wieku przedszkolnym jest dyslalia.

Powstało i nadal powstaje wiele publikacji poświęconych tej problematyce: I. Styczek, G. Demel, D. Antos, H. Rodak, A. Sołtys-Chmielowicz. Według L. Kaczmarka wady wymowy mogę być zaburzeniem samoistnym i występują bardzo często jako jedyny problem dziecka czy dorosłego.

Termin dyslalia to ogólne pojęcie stosowane przy określaniu różnych postaci wad wymowy. Praca opisuje studium indywidualnego przypadku dziecka z dyslalią –kappacyzmem i gammacyzmem.

Poprzez terapię logopedyczną usprawniającą i korygującą zaburzone funkcje można osiągnąć możliwość pełnego i prawidłowego rozwoju mowy. Zajęcia logopedyczne są środkiem pomocy dziecku. Są one maksymalnie dostosowane do indywidualnych potrzeb i możliwości dziecka i skierowane na wyeliminowanie wykrytych w mowie nieprawidłowości, a w tym przypadku na wywołanie głoski k i g.

2. ZAŁOŻENIA I CEL PROGRAMU

Założeniem i celem niniejszej pracy jest przedstawienie programu terapeutycznego przy dyslalii, a dokładnie przy kappacyzmie i gammacyzmie.

Metody i formy pracy logopedycznej z dzieckiem będą opierały się na zabawie. Treści edukacyjne wprowadzane w zabawie i poprzez zabawę w formie zadaniowej są najskuteczniejszym środkiem oddziaływań. Zajęcia logopedyczne będą organizowane raz w tygodniu przez okres 3 miesięcy (w zależności od potrzeb) w atmosferze zaufania, życzliwości, zrozumienia i konsekwencji.

W pierwszym etapie pracy logopedycznej podjętych zostanie zespół czynności przygotowujących do właściwej pracy logopedycznej, a więc: ćwiczenia oddechowe (wyrabianie oddechu dla mowy, wydłużanie fazy wydechowej), ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne (usprawnianie właściwego funkcjonowania narządów mowy), emisyjno-głosowe (wyrabianie właściwej tonacji, ćwiczenia umiejętności modulowania siły głosu i prawidłowego brzmienia) oraz słuchowe (rozpoznawanie wrażeń słuchowych, rozróżnianie głosek źle wypowiadanych) W drugim etapie właściwej pracy będzie wywoływana głoska k w izolacji, z pokazaniem układu artykulacyjnego danej głoski. Następnie z dziewczynką przez kolejne zajęcia będzie utrwalany wywołany dźwięk w sylabach, zdaniach, wierszykach, opowiadaniach. Na zakończenie terapii w etapie automatyzacji zastosowane zostaną  ćwiczenia na wyuczony dźwięk w mowie potocznej, spontanicznej, czyli wypracowanie umiejętności autokontroli. Głoska g po nauczeniu głosi k powinna pojawić się samoistnie. Ćwicząc g będzie się utrwalać opanowane już k.

Cele programu:

• Opracowanie programu terapii dla dziecka z kappacyzmem   i gammacyzmem:

1. usprawnianie kompetencji językowych dziecka,
2. wyrównywanie szans edukacyjnych dziecka,
3. wzmacnianie wiary we własne możliwości, rozwijanie samoakceptacji i kształtowanie pozytywnej samooceny.

• Wspieranie działań wychowawczych i profilaktycznych nauczycieli.
• Organizowanie i prowadzenie różnych form pomocy logopedycznej dla dzieci i rodziców.
• Opracowany program będzie opierał się na założeniach programowych edukacji przedszkolnej, dlatego zakres proponowanych zagadnień i treści został skorelowany z podstawą programową wychowania przedszkolnego.

Podstawa programowa określa:

• Wspomaganie rozwoju mowy oraz innych umiejętności komunikacyjnych dzieci.

Dziecko kończące wychowanie przedszkolne i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej:

1) zwraca się bezpośrednio do rozmówcy, stara się mówić poprawnie pod względem artykulacyjnym, gramatycznym,
fleksyjnym i składniowym;
2) mówi płynnie, niezbyt głośno, dostosowując ton głosu do sytuacji lub komunikuje się w inny zrozumiały sposób;
3) uważnie słucha, pyta o niezrozumiałe fakty i formułuje dłuższe wypowiedzi o ważnych sprawach;
4) w zrozumiały sposób mówi lub w inny sposób komunikuje o swoich potrzebach i decyzjach.

3. DYSLALIA

G. Demel ze względu na nazwę głoski (głosek) nieprawidłowo artykułowanej dyslalię dzieli na:

• Sygmatyzm to zaburzenie artykulacji najczęściej spotykane u dzieci. Polega ono na nieprawidłowej artykulacji spółgłosek dentalizowanych (s, z ,c, dz, sz, ż, cz, dż, ś, ź, ć, dź). Ze względu na sposób wadliwej realizacji dźwięków rozróżnia się następujące rodzaje sygmatyzmu: mogisygmatyzm (charakteryzujący się opuszczaniem dźwięku lub dźwięków), parasygmatyzm (polegający na zastępowaniu jednych głosek dentalizowanych innymi realizowanymi prawidłowo), sygmatyzm właściwy (polegający na deformacji głosek dentalizowanych)
• Rotacyzm to drugi po sygmatyzmie rodzaj dyslalii polegający na zaburzonej artykulacji głoski r. Ze względu na sposób zaburzonej artykulacji głoski r rozróżnia się następujące rodzaje rotacyzmu: mogirotacyzm (charakteryzujący się opuszczaniem głoski r, jako jednego ze składników wyrazu), pararotacyzm (polegający na zastępowaniu głoski r innymi realizowanymi prawidłowo), rotacyzm właściwy (polegający na tworzeniu zamiast głoski r dźwięku niewystępującego w systemie fonetycznym języka polskiego).
• Kappacyzm (czasem: kekaniem) nazywane są nieprawidłowości związane  z realizacją głoski k. Głoska ta pojawia się w rozwoju mowy dziecka wcześnie, już w 1 – 2 roku życia. Występują 2 podstawowe zaburzenia    w zakresie wymowy głoski k: parakappacyzm i mogikappacyzm.

Parakappacyzm, inaczej substytucja, polega na zastępowaniu głoski k inną głoską, w tym wypadku jest to zwykle głoska przedniojęzykowa t. Czasem głoska ta zastępowana jest przez głoskę p lub x, jednakże dzieje się tak zdecydowanie rzadziej. Głoska t jest najczęstszą substytucją dźwięku k z tego względu, że podczas wymowy obu głosek udział biorą te same partie mięśni. W przypadku głoski k jest to mięsień podłużny dolny, który skraca język, uwypukla jego grzbiet i kieruje przód języka na dno jamy ustnej, a w przypadku t jest to mięsień podłużny górny, który skraca język   i unosi jego przód.

Mogikappacyzm polega na opuszczaniu w wymowie głoski k. Wówczas głoska k w ogóle nie jest realizowana, np. wyraz kawa brzmi awa. Często opuszczenia głoski zdarzają się właśnie w nagłosie bądź w wygłosie wyrazu.

• Gammacyzm to rodzaj dyslalii polegający na nieprawidłowej realizacji głoski g. Ze względu na sposób wadliwej artykulacji głoski g rozróżnia się: mogigammacyzm (opuszczanie głoski g), paragammacyzm (zamiana głoski g na inne), gammacyzm właściwy (polega na przemieszczeniu miejsca artykulacji,  na zwarciu wytwarzanym w krtani).

• Kiganie i giganie to rzadko występujące postaci dyslalii polegające na zaburzonej artykulacji głoski ki (kiganie) i gi (giganie). Najczęściej głoska zmiękczona zastępowana jest twardym odpowiednikiem.

• Lambdacyzm jest rodzajem dyslalii polegającym na nieprawidłowej artykulacji głoski l. Rozróżnia się następujące rodzaje lambdacyzmu: mogilambdacyzm (opuszczanie głoski l), paralambdacyzm (zamiana głoski l na inne), lambdacyzm właściwy (deformowanie głoski l).

• Betacyzm to rodzaj dyslalii polegający na nieprawidłowej artykulacji głoski b i/lub p.

• Wymowę bezdźwięczną, która stanowi rodzaj dyslalii polegający na braku realizacji spółgłosek dźwięcznych  i zastępowaniu ich odpowiednikami bezdźwięcznymi lub realizowaniu głosek dźwięcznych jako głoski półdźwięczne.Wyróżnia się wymowę bezdźwięczną całkowitą (zaburzeniu ulegają wszystkie głoski dźwięczne mające odpowiedniki bezdźwięczne) oraz częściową (zaburzeniu ulega jedynie część spółgłosek dźwięcznych.

• Rynolalia to zaburzenie artykulacji oraz zaburzenie barwy głosu w następstwie wadliwego rezonansu nosowego; mówienie    z nieprawidłowym poszumem nosowym. Ze względu na objawy rozróżnia się trzy postacie nosowania: nosowanie otwarte (charakteryzuje się tym, że artykulacji głosek ustnych towarzyszy nadmierny rezonans nosowy), nosowanie zamknięte (charakteryzuje się zmniejszeniem rezonansu nosowego podczas artykulacji głosek nosowych), nosowanie mieszane (polega na braku lub osłabieniu rezonansu nosowego z jednoczesną nasalizacją głosek ustnych).

• Palatolalia to sprzężone zaburzenia artykulacyjne, polegające na wadliwej artykulacji głosek, której towarzyszy poszum nosowy .

• Inne odchylenia od normalnej artykulacji.

Podjęte dalsze działania będą wykorzystywane w rozpoznanych (zdiagnozowanych) wadach wymowy: kappacyzmie i gammacyzmie. Jak podaje J. T. Kania defektem anatomicznym, który może spowodować wybiórcze zniekształcenie głosek tylnojęzykowych zwartych, jest tak zwane wysokie (gotyckie) podniebienie. Kappacyzm i gammacyzm mogę być także spowodowane niską sprawnością języka zwłaszcza jego tylnej części, co uniemożliwia jej wysklepienie    i zwarcie z podniebieniem miękkim.

Przy wymawianiu spółgłosek tylnojęzykowych k, g, x, k’, g’, x’ tylna część grzbietu języka przylega do przedniej części podniebienia miękkiego, a czasem także do tylnych części podniebienia twardego. Są to głoski zwarto-wybuchowe. Spółgłoski k, g mogą być zastępowane przez t, d, czasem przez p, b lub x. Głoski tylnojęzykowe zdecydowana większość dzieci opanowuje do 3 roku życia.

Diagnoza logopedyczna stanowi zbiór określonych zasad oraz metod postepowania badawczego mających na celu ocenę rozwoju mowy osoby badanej oraz określenie nieprawidłowości występujących w procesie komunikowania się. Jest ona integralnym elementem standardowego postępowania logopedycznego, rozumianego jako wzorcowy układ czynności stosowanych w terapii określonego zaburzenia mowy, konstruowanych tak, aby to postępowanie było skuteczne.

Schemat diagnozy zaburzeń fonologicznych i artykulacyjnych obejmuje:

• Określenie problemu – rozpoczyna się od badania wstępnego: wywiadu, orientacyjnego badania mowy, obserwacji.
• Wybór odpowiednich metod i narzędzi diagnozy – najczęściej są to kwestionariusze obrazkowe.
• Efektywne zastosowanie procedur diagnostycznych – efektywne zastosowanie metod, narzędzi dostosowane do wieku i możliwości pacjenta.
• Systematyczne zbieranie danych.
• Integrację informacji, wnioskowanie, analizę – integrowanie wszystkich zebranych informacji, analizowanie ich i wyciąganie wniosków.
• Opracowanie wyników diagnozy i postawienie rozpoznania.
• Sformułowanie zaleceń naprawczych – jasno sformułowane zalecenia.
• Dostarczenie pacjentowi/klientowi zrozumiałych i użytecznych informacji zwrotnych.
  

Podczas diagnozowania zaburzeń artykulacyjnych logopeda zobowiązany jest używać kilku różnych metod i narzędzi. Jest wiele publikacji, którym autorzy nadają miano testu. Najczęściej są to jednak kwestionariusze obrazkowe, które mogą być bardzo pomocne jako narzędzie wspomagające proces diagnozy. Testami, którymi można dokonać oceny artykulacji są: Logopedyczny test przesiewowy dla dzieci w wieku szkolnym (Grabias, Kurkowski i Woźniak), Przesiewowy test logopedyczny (Tarkowski), 100-wyrazowy test artykulacyjny (Krajna). Najbardziej godne polecenia kwestionariusze obrazkowe znajdują się w publikacjach: Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy (Antos, Demel i Styczek) oraz Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola (Demel).

W ramach ćwiczeń artykulacyjnych wykorzystujemy według T. Kani metody mechaniczne i fonetyczne. Do metod mechanicznych zalicza następujące sposoby postepowania:

• Naśladowanie artykulacji z bezpośredniego wzoru. Opiera się ono na obserwacji wzrokowej.
• Wyzyskiwanie nieartykułowanych dźwięków, które pojawiają się spontanicznie, np. śmiech ha ha, hi hi, stękanie eeeee, yyyy.
• Mechaniczne układnie narządów mowny za pomocy szpatułki lub sondy.
  
• Wyjaśnianie artykulacji. Wymaga ono zrozumienia słownego polecenia oraz świadomego czucia układania narządów mownych.
• „Uczulanie”. Polega ono na wskazywaniu miejsca i narządu artykulacyjnego przez podrażnianie (uczulanie) np. wacikiem.
  

W metodach fonetycznych rozpoczynamy nie od biernego położenia narządów mowy, ale od głoski, która jest prawidłowo wymawiana, a z ćwiczoną ma pewne cechy wspólne.
   
Po szczegółowym zdiagnozowaniu wady wymowy przystępujemy do terapii, której celem jest wywołanie lub korygowanie nieprawidłowych dźwięków  i kształtowanie nawyków poprawnej wymowy. Kolejne etapy dyslalii ilustruje lalometr. Skala lalometru opracowana przez E. Sachajską wyznacza kolejność procedury logopedycznej:

• Wiem, jak wymawia się głoskę.
• Umiem wymawiać głoskę.
• Umiem wymawiać głoskę w sylabach.
• Umiem wymawiać głoskę na początku wyrazu przy samogłosce.
• Umiem wymawiać głoskę w środku wyrazu przy samogłosce.
• Umiem wymawiać głoskę na końcu wyrazu przy samogłosce.
• Umiem wymawiać głoskę w wyrazie w grupie spółgłoskowej.
• Umiem wymawiać głoskę w dwóch wyrazach.
• Umiem wymawiać głoskę w zdaniu.
• Umiem wymawiać głoskę podczas czytania.
• Umiem wymawiać głoskę podczas wygłaszania z pamięci.
• Umiem wymawiać głoskę podczas opowiadania tekstu.
• Umiem wymawiać głoskę podczas nazywania obrazków.
• Umiem wymawiać głoskę podczas różnicowania głosek.
• Umiem wymawiać głoskę podczas swobodnej wypowiedzi w poradni.
• Umiem wymawiać głoskę podczas swobodnej wypowiedzi w domu.
• Umiem wymawiać głoskę podczas swobodnej wypowiedzi w szkole.
• Umiem wymawiać głoskę podczas swobodnej wypowiedzi zawsze.

Dwa pierwsze etapy dotyczą korekcji głoski, a pozostałe stanowią etap automatyzacji dźwięków mowy, w celu kształtowania umiejętności i nawyków poprawnej artykulacji i wymowy. Wywołanie głoski i jej utrwalenie wymaga etapu przygotowawczego, w którym ćwiczenia oddechowe, głosowe i usprawniające motorykę narządów artykulacyjnych stanowią zespół zabiegów poprzedzających etap ćwiczeń właściwych-artykulacyjnych, które prowadzić mają do wytworzenia w odpowiednim miejscu narządów mowy potrzebnej artykulacji, to jest takiej, by brzmienie danej głoski było zgodne ze społeczną normą ortofoniczną w danym języku.

Metodyka wywoływania głosek tylnojęzykowych nie jest zbyt skomplikowana. Poza normalnym objaśnieniem i pokazaniem artykulacji (co czasem może przynieść efekt) najskuteczniejsza jest metoda fonetyczno-mechaniczna. Szpatułką naciskamy dziecku przednią część języka i przesuwamy całą jego masę do tyłu, a następnie każemy mu wymówić głoskę t lub ta, równocześnie przyciskając szpatułką czubek języka do dołu jamy ustnej. Powstaje wówczas zwarcie tylnej części języka z podniebieniem miękkim, powinniśmy więc usłyszeć głoskę k lub ka. To ćwiczenie najlepiej jest wykonywać wtedy kiedy dziecko leży. Nie zawsze od razu daje się uzyskać głoskę, czasami wymaga to kilkudniowych, systematycznych prób. Mając głoskę możemy ją wprowadzać do wyrazu, np. ka-wa, ka-ra, potem już bez wydzielania sylaby: kawałek, kareta, kubek, konik. Po utrwaleniu k pozostałe głoski g, k’, g’ nie wymagają osobnych ćwiczeń, albo pojawią się spontanicznie, albo uzyskujemy je przez powtórzenie.

4. PROGRAM TERAPII

Cel ogólny: wywołanie głoski k, g

Cele szczegółowe:

• wykrywanie i usuwanie wad wymowy,
• kształtowanie prawidłowej wymowy  dziecka,
• usprawnianie aparatu artykulacyjnego,
• wywołanie danej głoski,
• różnicowanie nieprawidłowo i prawidłowo brzmiących głosek,
• wdrażanie do praktycznego wykorzystania nawyków poprawnej wymowy w toku ćwiczeń,
• polepszenie funkcjonowania społecznego w grupie,
• usprawnianie kompetencji językowych dziecka,
• wyrównywanie szans edukacyjnych dziecka,
• wzmacnianie wiary we własne możliwości, rozwijanie samoakceptacji i kształtowanie pozytywnej samooceny.

Czas trwania terapii: trzy miesiące

Częstotliwość spotkań: raz w tygodniu

Metody pracy: logopedyczne (mechaniczne), pokaz i wyjaśnienie ułożenia narządów artykulacyjnych, zabawowe, elementy metod: Metody Dobrego Startu, Metody Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne, Klanza, Metody Kinezjologii Edukacyjnej Dennisona.

5. ETAPY TERAPII

I ETAP: Etap przygotowawczy

Przykładowe ćwiczenia oddechowe, które mają na celu pogłębienie oddechu, wydłużenie fazy wydechowej, rozruszanie przepony, dostosowanie długości wydechu do czasu trwania wypowiedzi:

• Ćwiczenia wdechu i wydechu w pozycji stojącej, siedzącej;
• Ćwiczenia wdechu i wydechu z równoczesnym podnoszeniem i opuszczaniem rąk;
• Dmuchanie na płomień świecy, na styropianowe kule, na kulki z waty, na piórka, skrawki papieru, lekkie piłeczki, zawieszone na nitce elementy, puszczanie baniek mydlanych;
• Gotowanie wody – dmuchanie przez rurkę zanurzoną w wodzie tak, aby tworzyły się pęcherzyki powietrza na jej powierzchni, tak aby woda się gotowała, kipiała.
  
• Ćwiczenia przepony – naśladowanie śmiechu różnych ludzi: kobiety (ha-ha-ha), mężczyzny (ho-ho-ho), chłopca (ha-ha-ha hałaśliwie), dziewczynki (hi-hi-hi).

Przykładowe ćwiczenia fonacyjne, mające na celu zmniejszenie napięcia mięśniowego krtani, ustawienie prawidłowej emisji głosu oraz nauczenie dziecka właściwego posługiwania się głosem:

• Ćwiczenie długiej wymowy samogłosek;
• Kilkakrotne powtarzanie tej samej głoski, usypianie lalki (aaa), zdziwiony pajacyk (ooo),  koziołek śpiewa lalce swoja kołysankę (eee), myszki (iiiii), małpka martwi się płaczem lalki (yyy);
• Wypowiadanie poszczególnych samogłosek (a,e,o,u,i,y) ciszej, głośniej;

Przykładowe ćwiczenia warg:

• Wysuwanie i spłaszczanie warg złączonych, wypowiadanie u, e (ryjek, uśmiech);
• Zakładanie wargi dolnej na górną i górnej na dolną;
• Wargi złączone wysunięte do przodu- ruch wargami w prawo, lewo;
• Cmokanie;
• Ruch okrężny złączonych warg;
• Parskanie, cmokanie;
• Ssanie wargi górnej, a potem dolnej;
• Masowanie warg zębami;
• Nadymanie policzków przy zwartych wargach;

Przykładowe ćwiczenia języka:

• Przy otwartych szeroko ustach wysuwanie języka i cofanie go;
  Przesuwanie języka od kącika do kącika warg;
• Oblizywanie dolnej wargi, górnej;
• Wysuwanie języka daleko na brodę;
• Unoszenie języka do nosa;
• Oblizywanie ruchem okrężnym warg;
• Wypychanie językiem policzków;
• Masowanie językiem podniebienia górnego;
• Kląskanie;
• Parskanie z językiem umieszczonym między wargami;
• Liczenie górnych zębów językiem;
• Ostrzenie czubka języka o górne zęby przy szeroko otwartych ustach;
• Masowanie języka poprzez nagryzanie czubka języka zębami;
• Śpiewanie najpierw lalala, lelelele, lololo;
• Dmuchanie na czubek języka uniesiony do wałka dziąsłowego.

Przykładowe ćwiczenia żuchwy:

• Opuszczanie i unoszenie żuchwy ku górze;
• Wykonywanie ruchów poziomych;
• Ruchy żuchwy do przodu i do tyłu.

Przykładowe ćwiczenia podniebienia miękkiego:

• Ziewanie;
• Kaszel z językiem wysuniętym na zewnątrz jamy ustnej;
• Chrapanie;
• Wymawianie sylab: ak, ka, aka, oko, uku;
• Chrząkanie;
• Naśladowanie płukania gardła;
• Buzia otwarta, język na dole i chuchanie

II ETAP: Etap właściwej pracy logopedycznej

Ćwiczenia wstępne:

Sposób powstawania głosek k i g wymaga określonej sprawności wymienionych partii mięśni, czyli doprowadzenia do uchwycenia i zrozumienia przez dziecko różnicy w ich pracy. W związku z tym na etapie wstępnym przeprowadza się ćwiczenia polegające na unoszeniu języka i tworzeniu jego zwarcia z podniebieniem twardym (język dotyka do wałka dziąsłowego) oraz na opuszczaniu go na dno jamy ustnej tak, aby doszło do wysklepienia grzbietu języka w tylnej części jamy ustnej i wytworzenia się w tym miejscu zwarcia.

Sposoby wywołania głoski k i g

1. Szeroko otwarte przez dziecko usta i próba wymawiania k.
Jeżeli dziecko ma kłopoty z ułożeniem języka, wówczas podtrzymujemy szpatułką, trzonkiem łyżeczki lub palcem i polecamy wymawiać: t, ta.
2. Ułożenie dziecka na wznak i odchylanie głowy ku tyłowi, wówczas język cofa się w głąb gardła pod wpływem własnego ciężaru. Dochodzi do zwarcia tylnej części języka z podniebieniem miękkim.
3. Podtrzymując język, zawsze zaczynamy od:  t, ta , te ,tu.
Polecamy wymawiać k, ka dopiero wtedy, kiedy dziecko opanuje pracę języka potrzebną do wyprodukowania prawidłowego dźwięku.
4.W tekstach dotyczących ćwiczeń usprawniających unikamy wyrazów z głoską g, której zniekształcenia z reguły towarzyszą wadliwemu k. Na początku ćwiczeń unikać także głoski t z obawy przed hiperkorekcją (np. dziecko nastawione na k, będzie wymawiało "kotek" = "kokotek"), jeśli k wymawiało jak t. T pojawi się w ćwiczeniach, gdy dziecko opanuje już k i będzie te dwa dźwięki sprawnie różnicować.
5. Po utrwaleniu k głoska g nie wymaga zazwyczaj osobnych ćwiczeń, albo pojawia się spontanicznie, albo uzyskujemy ją przez powtórzenie.

III ETAP: Etap utrwalania wywołanego dźwięku

Ćwiczenia usprawniające: KA, KE, KO, KU, AK, EK, OK, UK

SYLABY: AKA, EKE, YKO, IKO, OKO, UKU, OKA, KAK, KEK, KOK, KUK,

WYRAZY: kanapa, kawa, kasa, kabel, kamień, koc, koń, kosa, kowal, kolacja, kolonia, kefir, kuna, konsul, kęs, koło, krzyk.

WYRAŻENIA: kasa kolejowa, kolorowa koszula, kulawa koza, kupa kamieni

ZDANIA:
Kasia karmi kury.
W kuchni leży kabel.
Mama upiekła placek.

WYRAZY: makaron, oko, okulary, pokój, fabryka, mleko, ręka,

WYRAŻENIA: fabryka makaronu, bańka mleka, makowy placek

WYRAZY: mak, lak, rak, hak, rok, sok, lejek, piasek, placek,  indyk

WYRAŻENIA: rak nieborak, łyżka soku, kruchy sernik, parkowa ławka, zamknięta klasa

Wprowadzanie głoski t do terapii

SYLABY: KA-TA, KO-TO, KU-TU, KE-TE, KI-TI, AK-AT, OK-OT, UK-UT, EK-ET, IK-IT

WYRAZY: kaptur,kapusta, apteka, butelka, siatka, żyletka, kostka, kartka, klatka, kurtka, truskawka, kawka, klocek, kubek, korek, kotek

WYRAŻENIA: mokry kaptur, kostka cukru, kwaśna śmietana, butelka soku, listek klonu, kubek kawy

ZDANIA:
Kazio buduje z klocków domek.
Kukułka kuka.
Na kartce leży ołówek.
Kotek pije mleko.
W klatce jest kanarek.

ZAGADKI:
Jestem biała, szara,
ruda albo czarna.
Niosę smaczne jaja,
lubię dziobać ziarna.

Bardzo ładnie mruczy
pośród nocnej ciszy.
Poluje na myszy.
choć go nikt nie uczył.

Po błocie człapię, kwaczę
i pływam też po rzece.
Mam ładne skrzydła,
ale daleko nie polecę.

Ćwiczenia na tekście:

Wanda Chotomska „Kto tam?”

Kto tam?
Wnuczek i wnuczka.
Do kogo?
Do babci i dziadka
niosą kwiaty z przedszkola
i ptaszek siedzi w kwiatkach.
Ten ptaszek to kukułka.
Kukułka zaraz wykuka,
ile całusów dostaną
dziadkowie od wnuczki i wnuka.

Wanda Chotomska „Kawka”

Siedzi kawka nad sadzawką
Chodź się napić kawki kawko!
Będziesz piła filiżanką
Czarną kawę ze śmietanką.
Ale kawka nie chce kawki
Woli wodę pić z sadzawki"

Głoska g - powinna pojawić się samoistnie, podobnie jak głoska k:

SYLABY:  GA, GE, GO, GU, GĄ, GĘ, AGA, EGE, IGO, OGO, UGU, GDA, GDE, GDY, GDO, GDU, GDĄ

WYRAZY: gad, gest, gol, geny, grosza, guma, gąszcz, mogą, Pegaz, liga, ogolony, bogacz, wigor, wagon, pogoda, Gdynia, Gdańsk, gadać, gderać, gdyby, Bogdan, Magda

ZDANIA:
Grzesio ma gorączkę.
Na zagonie rosną ogórki.
Na gałęzi siedzą gawrony.
Magdę boli gardło.
W garnku są grzyby.

Wymawianie zestrojów akcentowych w wolnym tempie:
smak galaretki, język gada, krok generała, worek gorczycy, stok górski, brak giętkości, kawałek gipsu, skok gimnastyczki, stuk gilotyny, stok Giewontu, dług koleżeński, róg kozy, próg kurnika

Zagadki:
Gdy do szycia mama siada,
do uszka jej nitkę wkłada.

W każdej wsi jest taki budzik,
który co dzień budzi ludzi.
Budzik chodzi, łapką grzebie,
choć nie czesze się ma grzebień.

W głębi ziemi ukryty,
przez górnika wydobyty.
Daje ciepło, moc i światło,
a nazwę - odgadniesz łatwo.

Ćwiczenia na tekście:

W.Chotomska „Gąska”

Gąska gęsim piórem
pisze listy co dzień.
- A na czym je pisze?
- Na głębokiej wodzie.
Na głębokiej wodzie,
na fali jeziora
pisze gęsim piórem listy do gęsiora.

Różnicowanie głosek k-t, g-d:

KA-GA-TA-DA
KO-GO-TO-DO
KU-GU-TU-DU
KE-GE-TE-DE
KI-GI-TI-DI

AKA-AGA-ATA-ADA
OKO-OGO-OTO-ODO
UKU-UGU-UTU-UDU
EKE-EGE-ETE-EDE
IKI-IGI-ITI-IDI

Zdania zawierające głoski: k, t, g, d

Gosia i Karol oglądają długopisy.
Aktor Tadeusz dyryguje orkiestrą.

IV ETAP: Etap automatyzacji

Ćwiczenia wyuczonego dźwięku w mowie spontanicznej. Zachęcanie dziecka do opowiadania ilustracji w książkach, relacjonowanie ważnych dla niego wydarzeń, recytowanie wierszyków, rozwiązywanie zagadek.

6. WNIOSKI I PROGNOZY

Głoska k powinna być w miarę szybko wywołana, chociaż nie zawsze od razu daje się uzyskać głoskę. Czasami wymaga to kilkudniowych systematycznych prób, niekiedy trzeba intensywnie ćwiczyć motorykę języka. Dobre rezultaty dają próby wywołania głoski k w sylabie ka etapami. Najpierw przesunięcie języka do tyłu jest niewielkie i uzyskujemy t'a, potem przesuwamy język jeszcze dalej. Wówczas możemy usłyszeć k'a. Dopiero w ostatnim etapie gdy nacisk na język i jego przesunięcie ku tyłowi są już największe usłyszymy ka. Po wywołaniu jej nastąpi etap utrwalania w sylabach, w wyrazach nagłosie, śródgłosie i wygłosie, zdaniach, wierszach, opowiadaniach, w mowie spontanicznej. Głoska g powinna pojawić się samoistnie.

Prognozy:

• Usprawnianie aparatu mowy, poprawa elastyczności narządów artykulacyjnych;
• Mechaniczne wywołanie głoski k;
• Korekcja wady wymowy;
• Poprawa umiejętności komunikacji;
• Lepsze funkcjonowanie w grupie rówieśniczej

6. Ewaluacja programu

Celem ewaluacji jest ocena tego, w jakim stopniu program terapii logopedycznej przyczynił się do wszechstronnej stymulacji językowej dziecka zarówno leksykalnej, jak i prozodycznej oraz pozawerbalnej. Skuteczne rozwiązania terapeutyczne mogą bowiem przyczynić się do znacznego wzrostu poziomu życia dziecka w relacjach interpersonalnych, w środowisku rodzinnym i przedszkolnym, a w przyszłości będą rzutować na przebieg życia zawodowego.

Informacja dotycząca ewaluacji programu zostanie zebrana przy pomocy następujących narzędzi:

• ankiety dla rodziców/prawnych opiekunó,
• obserwacji bezpośredniej;

ANKIETA DLA RODZICÓW / OPIEKUNÓW

1. Czy Pani/Pana dziecko chętnie uczestniczy w terapii logopedycznej?
 TAK             NIE                           NIE WIEM

2. Jak ocenia Pani/Pan działania logopedy motywujące dziecko do pracy?
BARDZO DOBRZE      DOBRZE              ŹLE

3. Czy wyraża Pani/Pan gotowość współpracy w zakresie terapii logopedycznej?
TAK NIE
4. Czy dostrzega Pani/ Pan różnice w mowie dziecka na skutek udziału w terapii ?
TAK                     NIE                     NIE WIEM Jakie?....................................................................................................................... …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………….
5. Czy dziecko na skutek podejmowanych działań zrobiło postępy w nauce?
TAK                     NIE                      NIE WIEM Jakie?....................................................................................................................... ................................................................................................................................. .................................................................................................................................

6. Która forma ćwiczeń przyniosła najlepsze efekty?

a. ćw. oddechowe
b. ćw. artykulacyjne
c. ćw. słuchowe
d. ćw. prozodyczne ( intonacja, akcent, melodia zdania)
e. czytanie ze zrozumieniem
f. nazywanie i wyrażanie emocji
g. logorytmika

7. Czy wyraża Pani/Pan zgodę na dalszy udział w terapii logopedycznej?
TAK                       NIE

Dziękuję

7. BIBLIOGRAFIA

• Antos D., Demel G., Styczek I., Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy, Warszawa 1967.
• Demel G., Minimum Logopedyczne dla nauczyciela przedszkola, Warszawa 1998.
• Gałkowski T., Tarkowski Z., Zaleski T., Diagnoza i terapia zaburzeń mowy, Lublin 1993.
• Grabias S., Postępowanie logopedyczne. Diagnoza, programowanie terapii, terapia. Logopedia,37, 2008.
• Jastrzębowska G., Dyslalia, w: Gałkowski T., Jastrząbowska G., Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, Opole 1999.
• Jastrzębowska G., Pelec-Pękala O., Diagnoza i terapia zaburzeń artykulacji (dyslalii), w: Gałkowska T., Jastrzębowska G., Logopedia. Pytania   i odpowiedzi. Podręcznik akademicki,t.2, Opole 2003.
• Kaczmarek L., Program studiów logopedycznych, Lublin 1981, wyd. UMCS.
• Kaczmarek L., Korelacyjna klasyfikacja zaburzeń słownego i pisemnego porozumiewania się, w: Logopedia 12, Warszawa 1975.
• Kania J. T., Szkice logopedyczne, Warszawa 1982.
• Kania J. T., Reedukacja rzadkiej formy wadliwej wymowy k g oraz k’ g’.                       w: Szkice logopedyczne 2001a, 315-329.
• Kania J.T., Wady realizacyjne (dyslalie) na tle procesu rozwojowego, w: Szkice logopedyczne (20001a).
• Kielar-Turska M., Rozwój sprawności językowych i komunikacyjnych                        w: Czaplewska E., Milewski S., Diagnoza Logopedyczna, Sopot 2012.
• Lichota E. J., Terapia logopedyczna, Warszawa 20015.
• Sołtys-Chmielewicz A., Zaburzenia artykulacji. Teoria i praktyka, Kraków 2008.
• Styczek I. Logopedia, Warszawa 1979.
• http://docs2.chomikuj.pl/3017272251,PL,0,0,Gra%C5%BCyna-Gunia-,-Viktor-Lechta-%E2%80%9E-Wprowadzenie-do-logopedii%E2%80%9D111.odt

Autor: Monika Dej