Rodzina - pierwsze środowisko kształtujące nawyki prozdrowotne
Środowiskiem rozwoju dziecka jest rodzina, w której przychodzi ono na świat. To ona przyczynia się do stawania się odrębną osobą. W niej również uczymy się pierwszych wzorców zachowań społecznych. Rodzina z jednej strony zapewnia zaspokojenie psychospołecznych potrzeb jednostki, z drugiej zaś umożliwia przystosowanie do społeczeństwa, jak również przenoszenie na kolejne pokolenia norm i wartości przyjętych w danej kulturze.
B.Woynarowska sądzi, że rodzina jest swego rodzaju matrycą dla rozwoju poczucia tożsamości jednostki, a szczególnie takich ważnych jego wymiarów, jak: poczucie przynależności i poczucie odrębności. Rodzina jest zatem czymś więcej niż jedynie środowiskiem rozwoju jednostki. Jest system do którego dziecko należy.
Ogólnie uznaje się. że każda rodzina ma swoją indywidualną, niepowtarzalną wewnętrzną organizację i układ stosunków. Według K.Bożkowej i A.Sito, rodzina musi przystosować się do różnorodnych pozytywnych i negatywnych oddziaływań, składających się na życie i wpływających na stosunki jednych członków rodziny do pozostałych. W warunkach korzystnych utrzymana jest harmonia rodzinna; w warunkach nadmiernych napięć i konfliktów powstają wzajemne antagonizmy, które mogą spowodować rozkład rodziny. Organizacja rodziny wpływa na formy wzajemnego odnoszenia się do siebie jej członków. Role męża, żony, ojcostwo i macierzyństwo oraz rola dziecka, realizować się mogą w pełni tylko w rodzinie zgodnej, harmonijnie funkcjonującej. W każdej rodzinie istnieją różne systemy wzajemnych powiązań i oddziaływań. Wytwarzają je poszczególni członkowie, z których każdy ma pewien wpływ na kształtowanie poziomu i treści powiązań oraz na rozwój osobowości i zachowanie pozostałych osób.
Stan zdrowia każdego z członków rodziny i sposób reagowania na chorobę ściśle wiążą się z mechanizmami podtrzymującymi i oparciem psychologicznym, jakie dana rodzina stwarza. Na rozwój somatyczny i psychiczny dziecka obok czynników genetycznych wpływają również czynniki środowiskowe, przede wszystkim związane ze środowiskiem rodzinnym. I tak np. złe warunki mieszkaniowe, niska kultura zdrowotna, nieprawidłowe żywienie, nałogi kogoś z rodziny są problemami wspólnymi, dzielonymi przez wszystkich jej członków. K.Bożkowa i A.Sito twierdzą, że zdrowie rodziny jest więc pojęciem znacznie szerszym niż suma zdrowia jej członków. Uwzględnia bowiem rolę wzajemnego oddziaływania psychologicznego, społecznego i zdrowotnego.
Zachodnioniemiecki profesor medycyny, H. Stierlin określił następujące warunki zdrowia rodzinnego:
- członkowie rodziny mają wspólny system wartości;
- wszyscy wzajemnie troszczą się o siebie i interesują się sobą;
- w rodzinie istnieją warunki dla ujawniania i wyrażenia szerokiej gamy uczuć takich jak przyjaźń, smutek, czy nawet wrogość;
- w rodzinie panuje atmosfera ufności;
- w rodzinie zawsze istnieje szansa prowadzenia dialogu.
Rodzina jest więc podstawową komórką społeczną, w której kształtuje się zdrowie i postawy jemu sprzyjające. Zgodnie z hasłem Światowej Organizacji Zdrowia „Zdrowie zaczyna się w domu, rodzice są pierwszymi edukatorami do zdrowia swych dzieci i rola ich nie kończy się w momencie rozpoczęcia nauki dziecka w szkole”. Dom rodzinny to pierwsze środowisko wychowawcze. Tu formują się najwcześniejsze nawyki, przyzwyczajenia i postawy, które z kolei stanowią podkład dla dalszych. M.Demel uważa, że w pierwszych latach życia dom pełni niemal monopolistyczną rolę wychowawczą, potem dzieli ją z przedszkolem, szkołą oraz instytucjami wspomagającymi.
Czego więc oczekujemy do rodziny w zakresie wychowania zdrowotnego? Przede wszystkim:
- stworzenia optymalnych (na miarę możliwości) warunków, zapewniających bezpieczeństwo i zaspokojenie zdrowotnych potrzeb dziecka,
- właściwej atmosfery sprzyjającej zdrowiu psychicznemu, zainteresowania rozwojem dziecka, życzliwego stosunku do jego potrzeb, dobrego przykładu, aktywnej, rozumnej i systematycznej pracy nad kształtowaniem nawyków i postaw zdrowotnych,
- organizacji życia, zgodnej z zasadami higieny somatycznej i psychicznej (układ dnia, godziny snu, podział obowiązków domowych),
- lojalnej współpracy z przedszkolem, szkołą oraz z właściwymi placówkami służby zdrowia.
E.Gruszczyk-Kolczyńska, E.Zielińska, G.Grabowska sądzą, że rodzice troszczący się o dziecko są świadomi jest stanu zdrowia. Są i tacy, którzy – z różnych przyczyn – mało interesują się zdrowiem swojego dziecka, gdyż są zbyt zapracowani, sami nie odczuwają potrzeby dbania o swoje zdrowie. Czasami zdarzają się rodzice o dziwnych poglądach na temat zdrowego żywienia i wprowadzają dziecku dietę, która w rozwijającym się organizmie czyni więcej szkody niż pożytku, np. dieta bez białka zwierzęcego. Ponadto rodzice rzadko dostrzegają, że ich dziecko gorzej widzi lub słyszy. Często przyczyną bywa to, że nie mają okazji do porównania swego dziecka z rówieśnikami.
Dla zdrowia przedszkolaka i prawidłowego rozwoju psychoruchowego ważne jest zaspokojenie potrzeby ruchu. Nie jest to trudne, gdyż dzieci w tym okresie życia ustawicznie szukają okazji do zaspokojenia naturalnej potrzeby ruchu. Niestety zabiegani i zapracowani rodzice zachowują się coraz częściej mało rozsądnie:
- nawet, gdy zdają sobie sprawę z potrzeby ruchu, nie stwarzają dziecku okazji do ruchowego wyżycia się, a potem skarżą się, że jest nadmiernie ruchliwe, ani chwili nie potrafi spokojnie usiedzieć, przeszkadza.
- cieszą się, że dziecko jest grzeczne, bo potrafi długo siedzieć przed telewizorem i nie dostrzegają, jaki ma to niedobry wpływ na rozwój ruchowy, a potem skarżą się, że różni się od rówieśników, bo jest mniej sprawne i szybko się męczy,
- nie dbają o to, aby dziecko przebywało odpowiednio długo na powietrzu, a potem dziwią się, że jest mało odporne i często choruje.
Potrzebne jest więc uświadamianie rodzicom reguł wychowania zdrowotnego i fizycznego dzieci. Aktywne postawy wobec zdrowia mogą być kształtowane u dzieci od wczesnego dzieciństwa. Działanie nauczycieli i rodziców w tym zakresie musi być zintegrowane i zgodne. Jego celem jest stwarzanie w przedszkolu i w domu właściwej atmosfery i warunków sprzyjających zdrowiu. Niestety rzadko można spotkać prawidłowe postawy rodziców w promocji zdrowia. Rodzice nie zawsze są świadomi, że ponoszą odpowiedzialność nie tylko za żywienie, ale także za zapewnienie miłości, bezpieczeństwa i stymulacji rozwoju swych dzieci. Od tych zadań nie zwalnia ich oddanie dziecka do przedszkola czy podjęcie przez nie nauki w szkole.
Tak więc, jak powiedział Maciej Demel: „z rąk rodziny otrzymujemy półprodukt wychowawczy z jego dobrymi i złymi cechami. Dlatego pedagogika kładzie nacisk na systematyczne wychowanie rodziców z pokolenia na pokolenie, a także na doraźne uzupełnienie ich wiedzy i umiejętności, m.in. w zakresie spraw zdrowia. Ale wspomniany półprodukt to bynajmniej nie koniec zadań rodziny, gdyż działa ona dalej, równolegle z przedszkolem i szkołą. Stąd szczególnie ostro rysuje się problem systematycznej i lojalnej współpracy”. A zatem rodzina pełni podstawową rolę w promocji i umacnianiu zdrowia. W ramach rodziny następuje wychowanie zdrowotne i kształtowanie postaw wobec zdrowia, przekazywanie pewnych elementów wiedzy dotyczącej zdrowia i choroby, wyrabianie emocjonalnego stosunku do zdrowia jako wartości, uczenie podstawowych nawyków higienicznych, pielęgnacyjnych, zachowań pro i anty zdrowotnych.
Autor: mgr Beata Czerniak