W tym czasie człowiek zdobywa podstawowe umiejętności komunikowania się ze światem, poznawania i wyrażania siebie oraz otaczającego świata w całym jego bogactwie. Wprowadzenie dziecka w złożony świat, ułatwienie mu poznania tego świata, zrozumienia i odczuwania możliwości współtworzenia w nim czegoś nowego, jest wyzwaniem dla współczesnej edukacji. Rozpoczyna się ona w domu rodzinnym i tam powinna być prowadzona. Jednak rodzicom z racji dynamicznie zachodzących zmian o zróżnicowanym charakterze, potrzebna jest pomoc. Tej pomocy, wsparcia w wychowaniu i nauczaniu małego dziecka oczekują od wyspecjalizowanej instytucji, jaką jest przedszkole.

Praca edukacyjna przedszkola obejmuje swoim wpływem dzieci między trzecim a szóstym rokiem życia. Są one osobami, które mają specyficzne cechy, upodobania, świadomość własnych potrzeb lub ich okazywania bez umiejętności werbalizacji. Cechą osoby jest jej wewnętrzna gotowość do podejmowania swobodnego działania (podmiotowość), zdolność samorozwoju i samokształcenia. Te zdolności w małym dziecku są obecne, należy je tylko uaktywnić. Nastawienie na osobę w procesie wychowania ma miejsce wtedy, gdy dorosły pełni przede wszystkim rolę osoby stymulującej rozwój dziecka, zachęcający do różnych form aktywności, stwarzając szansę czy okazje do podejmowania różnych działań, do próbowania, do eksperymentowania, ogólniej – do samodzielnego radzenia sobie z różnorodnymi problemami związanymi z poznawaniem świata, jak i szukaniu własnego w nim miejsca.

W dzisiejszych czasach kryzysu różnych teorii wychowania, poszukiwań nowych koncepcji i wartości wychowania, z tzw. antypedagogiką włącznie, nie można zapomnieć o „pryncypiach”. Jednym z głównych „pryncypiów” wychowania jest praca. Miejsce i rolę pracy w wychowaniu należy pojmować dwojako. Praca jest sposobem, metodą wychowania, ale może być także i jest jednym z celów oraz rezultatów wychowania. Takie jej rozumienie znajduje wyraz w sformułowaniu: wychowanie do pracy i przez pracę. W życiu człowieka wyodrębniamy trzy podstawowe rodzaje działalności: zabawę, naukę i pracę. Każdy z nich jest charakterystyczny i dominuje w różnych okresach życia i rozwoju  na nauka, dorosły – praca.

Danuta Waloszek uważa, że warto zastanowić się nad słusznością takiej klasyfikacji. Oto argumenty za jej utrzymaniem: zabawa – łączy się z przyjemnością,  z realizacją indywidualnych potrzeb, nauka – ze zdobywaniem wiedzy, kształtowaniem postaw, praca – z wysiłkiem, z gratyfikacją ekonomiczną.

Zwrócenie uwagi na człowieka jako podmiot życia wymusza integralne spojrzenie na jego aktywność:

• zabawa – realizowana z wysiłkiem jest pełniejsza, satysfakcjonująca, bardziej kształcąca,

• nauka – realizowana dla przyjemności i korzyści życiowych – jest trwalsza, efektywniejsza,

• praca – realizowana z przyjemnością, z poczuciem niezależności daje lepsze wyniki.

Wiek przedszkolny to okres dominacji zabaw.

Proponuje się aby w zabawie dziecka dostrzegać elementy pracy, nauki, w nauce ucznia – elementy zabawy i pracy, w pracy dorosłego – elementy zabawy  i nauki. Zabawa jest więc swego rodzaju pracą dziecka. W zabawie szybciej niż w innych formach działalności kształtują się u dziecka umiejętności planowania, długotrwałej realizacji zamierzeń, a gdy zachodzi potrzeba rozkładania czynności na etapy, współdziałania z innymi, wykonywania poleceń, pełnienia określonych funkcji i ról zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami. Zdaniem Wincentego Okonia służy ona wielostronnemu rozwojowi człowieka, zwłaszcza jego przygotowaniu do życia, a więc uczenia się i do pracy i do działalności społecznej. Podejmując zabawę dziecko rozwija w sobie motywację do działania, chęć robienia tego co lubi. Co staje się przyczyną dalszego poznawania i działania. Dziecko nie wie, że w czasie zabawy uczy się pokonywania trudności, szukania różnych pojawiających się problemów.

W zabawie dziecko odzwierciedla swoje wiadomości, opowiada o sobie, o tym co go interesuje i czego pragnie. Uczy się nie tylko obcowania z ludźmi, ale i z przyrodą, sztuką, z przedmiotami codziennego użytku, uczy się jak zastosować to co już wie. Granica między zabawą a pracą w działalności dziecka często się zaciera. Występują jednak pewne kryteria, które odróżniają pracę od zabawy. Działanie o charakterze zabawowym jest to zespół czynności, przy wykonywaniu których nie kładzie się nacisku na wynik, pozostałe atrybuty zabawy to dobrowolność i przyjemność, która jest głównym celem. Praca jest zawsze czynnością lub działaniem, które przebiega celowo, zmierzającym do osiągnięcia wyniku. Przedszkole dąży do tego, by wychować dziecko do pracy i przez pracę. W wychowaniu do pracy chodzi o przygotowanie dzieci do podejmowania w przyszłości celowego działania, co się wiąże z nabywaniem przez dziecko określonych umiejętności, nawyków  i sprawności, poznawaniem narzędzi codziennego użytku, przyborów, materiałów i sposobów korzystania z nich.

Wychowanie przez pracę zmierza natomiast do kształtowania w procesie pracy osobowości dziecka, wyrabiania pozytywnych cech jego charakteru i społecznych postaw. Zarówno wychowanie do pracy jak i przez pracę realizowane jest skutecznie przez osobiste uczestnictwo dzieci w celowej działalności, której efektem będzie określony wytwór lub wykonanie podjętego zadania. Równocześnie praca użyteczna powinna wiązać się z codziennym  życiem dziecka zarówno w przedszkolu, jak i w domu, odpowiadając konkretnym potrzebom gospodarstwa przedszkolnego, a także służyć zacieśnieniu więzi z najbliższym środowiskiem. 

Zdaniem J. Raczkowskiej w rozwoju właściwego nastawienia do pracy wyróżnić można kilka etapów. U dzieci przedszkolnych można je określić następująco:

• Dziecko rozumie znaczenie swojej pracy, ale nie potrafi jeszcze doprowadzić jej do końca. Potrzebna jest stała kontrola ze strony dorosłych lub starszych dzieci z grupy przedszkolnej.

• Dziecko wykonuje obowiązki, ale tylko ściśle swoje i te które są związane z czynnościami samoobsługowymi. Kontrola zewnętrzna nie jest w tym etapie konieczna.

• U dziecka powstaje potrzeba pomagania innym, zadaniem wychowawcy jest stwarzać możliwości takiego działania.

• Dziecko rozumie zakres swoich obowiązków i nie trzeba mu już o nich przypominać.

• Dziecko zaczyna wykorzystywać w nowych warunkach i w różnego rodzaju działalności swoje zdobyte doświadczenie, swój stosunek do ludzi i obowiązków. Zadania powierzone mu doprowadza do końca. Interesuje się nie tylko efektem swojej pracy ale i kolegów. Ten etap stosunku do pracy nie zawsze jest osiągany przez dziecko przedszkolne. Często dochodzi do niego w pełni dopiero w początkach młodszego wieku szkolnego.

W działalności wychowawczej na wszystkich wyżej wymienionych etapach bardzo istotne jest, aby dziecko wykonując pracę wiedziało jaki jest cel jego pracy. Określenie celu ma zasadniczy wpływ na przebieg wykonywanej przez dziecko pracy, jak i na samopoczucie dziecka, gdyż widzi ono efekt – korzyść z wykonywanej pracy, kiedy ją kończy. Atrakcyjna jest dla dziecka właśnie perspektywa wykonania czegoś naprawdę, uzyskania realnych wyników. W działalności dziecka przedszkolnego możemy wyróżnić następujące czynności, mające charakter pracy: samoobsługa, dyżury, prace porządkowe, gospodarcze, hodowlane, prace na rzecz innych, które mają duże walory kształcące i wychowawcze. Wychowanie przez pracę do pracy w przedszkolu rozpoczyna się od czynności samoobsługowych. Jest koniecznością życia zbiorowego w przedszkolu, aby dzieci nauczyły się samodzielnie obsługiwać i uczestniczyć w utrzymaniu czystości, porządku i estetyki otoczenia. Otwiera to jedną z naturalnych dróg ich uspołecznienia. Sposób uczenia pierwszych samodzielnych prac ma ogromne znaczenie dla dalszego rozwoju dziecka, jak i późniejszego stosunku do wszelkiej pracy. Umożliwiają one poza tym uzyskanie przez dzieci elementarnej niezależności od dorosłych oraz samodzielności. Ponadto dzięki pracy dzieci uczą się posługiwać różnorodnymi narzędziami i używać ich w sposób celowy, zgodny z przeznaczeniem i podporządkowany wykonaniu zadania.

Usprawniają również własną motorykę, zdobywają i pogłębiają wiedzę o otaczającym świecie i sobie samym. Uczą się także robić nie tylko to, co sprawia im przyjemność, ale także to, co trzeba, co jest niezbędną koniecznością warunkach zbiorowego współżycia. W sposobach wdrażania dzieci do samodzielnego obsługiwania siebie podstawowe znaczenie ma dobrze przeprowadzony przez wychowawczynię pokaz czynności połączony z objaśnieniem jej wykonania. W procesie uczenia czynności samoobsługowych trzeba pamiętać aby ćwiczenia były ciekawe, atrakcyjne. Dzieci łatwiej i szybciej opanują czynności jeśli ich motywem będzie przyjemność, zabawa, własne zainteresowania. Dlatego ćwiczeniom powinien towarzyszyć żart, humor, swobodna wymiana uwag i spostrzeżeń między dziećmi, a także zabawa. Dziecko, które nabędzie sprawności w samoobsłudze będzie odważniejsze, zaradniejsze, pozna swoje możliwości, wzmocni poczucie własnej wartości wobec rodziców i kolegów. Dziecko, które ma poczucie własnej wartości, chętnie podejmuje nowe działania, zadania, gdyż wierzy, że jest zdolne do ich rozwiązywania. Stawiane przed nim trudne zadania nie są dla niego jakimś zagrożeniem, wręcz przeciwnie, są dla niego wyzwaniem. Podstawowym warunkiem jest właściwe dostosowanie wymagań do możliwości dzieci. Praca zbyt łatwa nie przynosi dziecku satysfakcji, wręcz przeciwnie prowadzi często do znudzenia, a nawet lekceważenia jej. Z kolei zbyt trudne zadania zniechęcają dzieci i obniżają ich gotowość do wysiłku. Jednak każde zadanie powinno zawierać pewną trudność do pokonania.

Jak twierdzi Danuta Waloszek „zadaniami, które mogą wykonywać dzieci bez trudności są zadania osobiste, dostrzeżone przez nie lub sformułowane przez nauczycielkę w kontekście ich potrzeb, zadania bazujące na manipulacji lub uwzględniające ją, bliskie, dokonujące zmian w strukturze wiedzy, wzbogacające w sposoby działania, zadania o umiarkowanym stopniu niejasności, niepełności i złożoności”. Warunkiem utrudnienia zadań jest ich akceptacja przez dzieci. Podnosi ona także samodzielność wykonania, subiektywnie obniża próg trudności. Określone warunki najwyraźniej spełniają zadania wariantowe. Określenie jednego tylko sposobu wykonania zadania budzi u dzieci niepokój, obawę o to, czy sobie poradzą. Po wykonaniu pracy ważnym momentem będzie ocena efektów tej pracy dokonana bądź samodzielnie przez dzieci jako wyraz ich zadowolenia, radości, bądź z udziałem wychowawczyni. Ocena powinna być oceną sprawiedliwą i dokładną. Dziecko oczekuje oceny swojej pracy, chce być w ten sposób zauważone, docenione, pochwalone bądź nagrodzone przez dorosłych. Przy czym należy nagradzać w ten sposób, aby każde dziecko miało zaspokojoną potrzebę odnoszenia sukcesu i potrzebę dostrzegania własnego rozwoju i wzrostu. Czynności, które są nagradzane generalizują potrzebę sukcesu, a to bardzo istotnie wpływa na kształtowanie się samooceny. Samoocena określa to, czego człowiek gotów jest się podjąć, a czego odmówić, na co się zdecyduje, a czego będzie się obawiał.

Obok zachęty, uznania, pochwały, nagrody, które wyzwalają w dziecku wiarę we własne siły, chęć do działania, uczenia się, postępów w opanowywaniu sprawności i coraz lepszych osiągnięć nie może zapominać nauczyciel, że dziecko musi mieć materiał do działania, do zabawy, do nauki, a więc różne zabawki, książki, kredki, papier itp., że nie może mieć ono pustych rąk i pustki wokół siebie. Przedszkole stwarza warunki do prac dowolnych dzieci, które wynikają z ich własnej inicjatywy. Obok tego spełniają dzieci także różne polecenia dorosłych, świadczą im, sobie różne  drobne usługi, podejmują funkcje dyżurnych oraz prace organizowane bądź z całą grupą, bądź przy jej podziale na mniejsze zespoły. Poza tym w przedszkolu mają także miejsce prace, do których można zaangażować tylko kilkoro dzieci. Praca zespołowa sprzyja kształtowaniu się umiejętności współpracy i współdziałania. Kształtują się ważne cechy osobowości, takie jak: wytrwałość, sumienność, dokładność, obowiązkowość. Natrafiając na trudności, które trzeba przezwyciężać, dziecko zaczyna rozumieć i doceniać znaczenie pracy innych ludzi uczy się tę pracę szanować. Poprzez pracę rozwijają się u dzieci uczucia społeczne, np. życzliwość, chęć służenia pomocą innym, empatia. Tego rodzaju uczucia w motywacji działania odgrywają rolę wychowawczo bardzo istotną. Ponieważ gdy dziecko bierze udział w pracy jedynie z racji spełnienia obowiązku lub pod przymusem nie przynosi pożądanych efektów wychowawczych. Praca przez dziecko nie może być postrzegana jako kara. Nawet wtedy, kiedy dziecko podejmuje pewne działanie pod przymusem, to rezultat wykonywanej pracy dać mu zadowolenie, przyjemność. Bowiem satysfakcja z efektów wysiłku stanowi podstawę kształtowania właściwego stosunku do pracy.

Dziecięca gotowość i chęć działania wymagają szczególnej pomocy i kierownictwa ze strony wychowawczyni. Od jej zainteresowania pracą dzieci i umiejętnością organizowania dla niej warunków, tworzenia odpowiedniej atmosfery zależy czy ta gotowość będzie wyzyskana z pożytkiem i czy zamiłowanie do pracy będzie podtrzymywane i rozwijane. Dorosły ma pełnić rolę doradcy i pomocnika, nie nauczyciela, który wszystko umie i może. Postawa wychowawcy powinna być odpowiedzią na niekoniecznie wypowiedzianą prośbę dziecka „Pomóż mi abym zrobił to sam”. Wychowanie przez pracę stwarza możliwości oddziaływania na rozwój dzieci. W szczególny wielostronny sposób wpływa na kształtowanie pozytywnych cech  społeczno-moralnych, przyczynia się do aktywizowania nie tylko umysłu dziecka, ale w dużym stopniu także sfery uczuciowo-wolicjonalnej.

Autor: Jolanta Szymczak