„Twórczość-proces prowadzący do powstania nowego dzieła uznanego przez pewną grupę ludzi (ekspertów) jako zadowalające, użyteczne lub posiadające wartości artystyczne; także proces burzenia układów spoistych i tworzenie w ich miejsce nowych i „lepszych" (w danym czasie).W sztuce tworzenia nowych dzieł nie eliminuje poprzednich, stąd dzieła nowe nie są „lepsze" od starych, a postęp w sztuce dokonuje się na zupełnie innych zasadach niż w nauce i technice. Wybitne dzieła sztuki nabierają wartości w czasie, natomiast dzieła techniki, a także w jakimś stopniu nauki ulegają stopniowej dewaluacji." Przytoczona tu definicja twórczości   zamieszczona w podręczniku metodycznym dla nauczycieli plastyki, chyba w najpełniejszy sposób to pojęcie wyjaśnia i jest dobrym wprowadzeniem w temat niniejszej pracy.

Jeszcze do niedawna pojęcie to kojarzone było przez ogół społeczeństwa z działalnością artysty: malarza, rzeźbiarza, muzyka. Dopiero w XX wieku nabrało szerszego znaczenia: odniesiono je do pracy naukowca, technika wynalazcy, polityka. Ponadto przyjęto we współczesnej nauce, że twórczość to nie tylko tworzenie rzeczy nowych ale i nasza postawa wobec świata. Dyspozycje twórcze posiada każdy człowiek, ich rozwój uzależniony jest od indywidualnych właściwości jednostki oraz od procesu kształcenia i samokształcenia.

Model nowoczesnego nauczyciela plastyki został wykreowany przez teorię wychowania estetycznego. Plastyka jest przedmiotem teoretyczno - praktycznym, zatem uczący musi posiadać wiadomości z pedagogiki ogólnej, z teorii i historii sztuki oraz być czynnym plastykiem. Tradycyjny podział na malarstwo, rzeźbę, literaturę, muzykę, taniec, architekturę stracił już dawno swoją aktualność. Ilość dziedzin sztuki rośnie, zacierają się granice między nimi „...zaliczanie określonego, konkretnego dzieła sztuki do danego rodzaju, a zwłaszcza gatunku czy odmiany, nastręcza niekiedy wielkie trudności (np. wiele dzieł sztuki współczesnej nie odpowiada utartym konwencjom podziału ze względu na materiał - obrazy są dziś wykonywane jak rzeźby, nawet z wosku, tworzywem rzeźby bywa płyn itp.). Zazwyczaj więc mamy do czynienia ze strukturami mieszanymi (tak jak np. w przypadku dźwięczących obrazów, mobili, happeningów) zamiast wykonywać dzieło z wybranego tworzywa, artysta wybiera gotowy przedmiot i nadaje mu nową funkcję. W tej sytuacji o zakwalifikowaniu określonego dzieła sztuki do jakiegoś typu decyduje element dominujący lub poprzestaje się na stwierdzeniu hybrydowego charakteru danego dzieła (należy więc ono do dwu lub więcej rodzajów...).

Praca samokształceniowa nauczyciela nie może ograniczyć się do podstawowej i ukazującej się literatury fachowej, polega na uczestniczeniu w miarę możliwości w życiu artystycznym, zwiedzaniu wystaw, śledzeniu najnowszych wydarzeń artystycznych.
Zatem nie może uczyć tego przedmiotu osoba pozbawiona zdolności do osobistego przeżywania sztuki. Konieczna jest wrażliwość i własne doświadczenie. Sztuka traktowana przez nauczyciela jako narzędzie wychowania pozwala zacierać tradycyjną granicę między wychowaniem a nauczaniem, sprzyja pogłębianiu kontaktów między nauczycielem a uczniem eliminując pouczający i autorytatywny sposób postępowania na dyskusyjno – towarzyszący.

Omawiając w literaturze znaczenie wychowania estetycznego dla rozwoju dziecka podkreśla się we wszystkich publikacjach rolę nauczyciela, który nie tyle ma uczyć dzieci, ile pobudzić je do szukania własnych rozwiązań i stwarzać klimat do twórczej pracy. Dwojaki jest stosunek pracowników naukowych, teoretyków, organizujących kształcenie nauczycieli przedmiotów artystycznych do ich przygotowania merytorycznego do pracy. Jedni uważają, że i w szkole podstawowej i średniej uczyć powinien artysta plastyk mający ukończoną Akademię Sztuk Pięknych, drudzy zaś, że ma to być najpierw nauczyciel i wychowawca, a dopiero potem artysta.

Artyści profesjonalni specjalizują się na ogół w jednej dziedzinie sztuki. Nauczyciel, jeżeli chce dobrze spełniać swoje obowiązki powinien opanować różne dyscypliny sztuki, ponadto musi posiadać wiedzę i umiejętności z zakresu liternictwa, fotografii, filmu czy teatru. Musi także zdobyć wiedzę z zakresu historii sztuki, psychologii, pedagogiki, metodyki. Być artystą to znaczy koncentrować się na własnym, indywidualnym poznawaniu i przeżywaniu otaczającego świata. Nauczyciel zaś musi z jednej strony realizować program nauczania, koncentrować się na organizowaniu radosnego przeżywania rzeczywistości przez swoich uczniów, wyrabiać w nich wiarę we własne możliwości twórcze, z drugiej zaś strony musi nauczyć ich korzystać z nabytych wiadomości i umiejętności na co dzień przy organizacji najbliższego środowiska organizowanego głównie przez sztuki stosowane i naturę.

Nauczyciel podejmując działalność artystyczną może lepiej poznawać, przeżywać i oceniać dzieła mistrzów ale i swoich uczniów. Kształty, barwy, światło i cień stanowiące tworzywo kompozycji pozwalają lepiej poznać przedmioty, ich konstrukcję. Rozsmakować się w tonach barw, w charakterach i wyrazie poszczególnych kształtów i wyglądów rzeczy. Malując spostrzega się coraz lepiej piękno otaczającego świata i staje się coraz wrażliwszym na jego urodę. Malując, rysując nie odtwarza się przedmiotów tylko swoją ich interpretację. Im bardziej odchodzi się od dosłownego przedstawiania rzeczywistości, im bardziej ujmuje ją w sposób syntetyczny, skrótowy, tym bardziej sugestywnie można tworzyć nastrój. Tworząc kompozycje abstrakcyjne przez odpowiedni dobór środków wyrazu możemy bezpośrednio przekazywać treści emocjonalne. Możemy wyrazić pojęcia co wydaje się nieosiągalne przy zastosowaniu tradycyjnych, przedstawiających form np. pokój, radość oraz zilustrować najbardziej abstrakcyjną ze wszystkich sztuk -muzykę. Poznanie i doświadczenie tego gatunku sztuki jest ważne dla nauczyciela, bo interpretacja dzieła zależy w głównej mierze od twórcy i odbiorcy. Stwarza to szansę na lepsze poznanie tego zagadnienia przez młodzież.

Artysta podejmując aktywność twórczą kieruje się różnymi motywami. Jednym z trzech podstawowych, kierunkowych procesu tworzenia jest pragnienie stworzenia dzieła wyrażającego jakąś myśl, ideę, będącą osnową koncepcji dzieła zamierzonego. Drugi rodzaj motywów to chęć wyrażenia cząstki siebie, swoich pragnień, dążeń, przekonań i uczuć, słowem: potrzeba ekspresji. Kierując się nimi artysta daje wytwór zindywidualizowany i autentyczny. „Wreszcie trzeci motyw: wzgląd na odbiorcę. Chodzi o to aby dzieło (...) było zrozumiałe, przyjęte, odebrane, by było skutecznym sposobem prezentacji tego, co artysta uważa za godne przekazania.
Wszystkie wyżej wymienione motywy współwystępują w procesie twórczym. Pierwszy zapewnia dziełu sztuki wartość artystyczną, drugi - indywidualność i niepowtarzalność, trzeci komunikatywność."

Działalności artystycznej mogą też towarzyszyć motywy niespecyficzne: np. ekonomiczne, chęć zdobycia sławy, pozycji życiowej. Dla artysty profesjonalnego mogą być dodatkowym bodźcem do wysiłku twórczego. Dla nauczyciela mogą mieć dwojakie znaczenie, albo będą wspomagać pracę pedagogiczną coraz większym doświadczeniem, albo chęć wybicia się, zwrócenia na siebie uwagi spowoduje zupełny brak zainteresowania osiągnięciami i rozwojem uczniów. Władysław Lam w „Problemach wychowania plastycznego" pisze „Jeżeli sam (nauczyciel) uprawia malarstwo, nie należy o tym w ogóle mówić ani dzieciom pokazywać swoich prac, gdyż to mogłoby je pobudzić do naśladownictwa." I w takim przypadku znajdzie potwierdzenie sąd, że nauczyciele - plastycy, to gorszy gatunek absolwentów wyższych uczelni plastycznych, ci którzy zrezygnowali z aspiracji twórczych, nie nadążając za bardziej uzdolnionymi. Jak już na początku tej pracy wspomniałam dla nauczyciela plastyki praca pedagogiczna musi być pierwszą pasją. O jej znaczeniu i randze niejednokrotnie wypowiadała się współczesna pedagogika. Kontynuowanie i rozwijanie twórczości artystycznej nauczycieli jest sprawą dla praktyki pedagogicznej bardzo ważną. Ponadto działalność nauczycieli metodyków w regionalnych ośrodkach metodycznych zmierza do tego by rozwijać i zachęcać działalność artystyczną nauczycieli im podlegających poprzez organizowanie kursów, plenerów, wystaw i konkursów.

Najnowsze orientacje pedagogiczne podkreślają znaczenie twórczości w życiu dziecka i osoby dorosłej. Twórczości pojmowanej bardzo szeroko jako pewien sposób życia i działania, który łączy się z postawą twórczą. Istotę twórczości jako procesu stanowi przeorganizowanie dotychczasowego systemu kategorii ujmowania świata tak, by lepiej odzwierciedlał on rzeczywi­stość. Warunkiem otwarcia się jednostki na nowe doświadczenia są emocje -zależnie od swojego znaku, treści, siły umożliwiają zmianę sposobu widzenia świata bądź też blokują postawę twórczą. Ujawnia się ona, gdy jednostka napotyka na swojej drodze konflikt, którego nie może rozwiązać za pomocą znanych i dotychczas stosowanych metod. By podjęte działania dały pozytywny rezultat jednostka nie może czuć się zagrożona. Tylko wtedy nie unika związanych z nową sytuacją napięć, niepewności i podejmuje ryzyko szukania zadowalającego rozwiązania.

Za najważniejsze uważa się następujące desygnaty postawy twórczej:

a) dynamizm życiowy - to  intensywność przebiegu procesów psychicznych. Bezpośredni wpływ na ich dynamikę wywiera środowisko. Jeśli jednostkę pobudzają wciąż nowe zjawiska, nabywa wciąż nowe doświadczenia, wykazuje więcej dynamiczności niż ktoś wychowany w atmosferze senności i nudy. Aby właściwie funkcjonować potrzebujemy wielu silnych wrażeń i doświadczeń zdobywanych w drodze samodzielnego działania. Jeśli dziecku ogranicza się aktywność, popada w ospałość umysłową. Również układ nerwowy nie rozwija się prawidłowo w izolacji od bodźców. Każdy organizm posiada określony poziom pobudzenia i gdy ilość dopływających bodźców jest zbyt mała,  jednostka zaczyna  świadomie  ich  poszukiwać; zjawisk  interesujących, mrożących krew w żyłach, drastycznych czy podniecających. Oddziałują one intensywnie lecz krótko. Długotrwale pobudzają nas cele wartościowe o bardziej ogólnym charakterze np. dążenie do dobra, piękna, sprawiedliwości i tak sformułowane nie wyczerpują się nigdy. Ludzka aktywność jest blokowana tylko wtedy, gdy motywacja do działania oparta jest na lęku.

b) postawa „do świata" - twórcza eksploracja otoczenia jest możliwa tylko wtedy gdy dziecko ma utrwalony jego pozytywny obraz w swoich wczesnych doświadczeniach. Bez nich trudno zbliżyć się do rzeczywistości. Utrwalone postawy lęku i agresji wykluczają ciekawość i zainteresowanie otaczającym światem.

c) obraz samego siebie - tylko człowiek, który zdaje sobie sprawę z tego kim jest, jaki jest, który utożsamia się ze swymi działaniami, może obrać na dłuższą metę naprawdę własny kierunek działalności. Niska samoocena działa demoralizująco i paraliżuje aktywność.

d) niezależność i nonkonformizm - tworzyć to znaczy powiedzieć „nie" zastanemu światu poszukiwać nowych dróg i reguł działania. Nonkonformizm twórczy to negowanie zastanego porządku w imię nowego, który wydaje się lepszy. Podstawę niezależności stanowi akceptacja własnej osoby i wiara we własne możliwości, które powodują stałą kontrolę własnych poczynań.

e) skłonność do zaburzenia równowagi wewnętrznej - twórczość to proces reorganizacji obrazu świata. Jednostka otwarta na doświadczenia powinna łatwo burzyć i rekonstruować na nowo, uwzględniając kolejne doświadczenia. Każda próba samodzielnego myślenia wymaga by skierować się ku własnemu wnętrzu, a kontakty wewnętrzne zwiesić, co powoduje pewien chaos - stan rozluźnienia myśli, wyobrażeń, uczuć, które dzięki temu mogą się swobodnie poruszać tworząc nowe interesujące konfiguracje.

Postawa twórcza zawiera w sobie wiele wzajemnie wytworzonych sprzeczności. Jest postawą akceptacji świata a jednocześnie poszukiwanie tego co wymaga w nim naprawy. Jest postawą szczególnej wrażliwości emocjonalnej, która może ulec szybkiemu wyczerpaniu, równocześnie to postawa poszukiwania napięć, problemów i konfliktów. Jest postawą bezwzględnej zgody na siebie i zarazem skłonnością do zaburzenia równowagi wewnętrznej. Proces edukacji ma za zadanie kształtować postawy twórcze uczniów, a plastyka jest przedmiotem, którego treści i zakres chyba w największym stopniu ze wszystkich przedmiotów szkolnych realizację tego zadania umożliwiają. Postawa twórcza to gotowość do używania własnych talentów. Umiejętnie postępując można je wspaniale rozwinąć, ale jednocześnie bardzo łatwo je stłumić. Wychowanie kreacyjne nie polega na ćwiczeniu i treningu ale na tworzeniu nowych zdolności, zainteresowań i dążeń.

Wychowanie kreacyjne wymaga od nauczyciela zmniejszenia dystansu wobec uczniów i partnerskiego stosunku do nich. Nauczyciel nie może traktować dziecka jako istoty niedoskonałej - traktuje je jako partnera aktywnego. Stara się je zrozumieć i być w pogotowiu – co oznacza, że jest wyczulony na potrzeby dziecka, gotowy do odpowiedzi na pytania jakie ono stawia, do zaspokajania jego zainteresowań i przychodzenia z pomocą gdy jej oczekuje. Taka postawa wymaga od nauczyciela dużej szczerości, wrażliwości i pokory wobec dziecka. Edukacja twórcza zakłada daleko idącą akceptację uczniów. U dziecka akceptowanego wytwarza się trwałe poczucie bezpieczeństwa, poczucie, że świat jest miejscem bezpiecznym a ludzie są życzliwi. Ufność zapewnia dobre samopoczucie i jest katalizatorem rozwoju społecznego i psychicznego. Klimat akceptacji zachęca dziecko do spontanicznej ekspresji i samodzielnego działania, do eksperymentowania i szukania własnych pomysłów. Dziecko przekonuje się, że może dokonywać wolnych wyborów i wyrażać własny sposób widzenia spraw i rzeczy.

Nauczanie ma inspirować uczniów tak, by sami odczuli potrzebę dokonywania zmian w swoim działaniu. Nadrzędnym celem wychowania twórczego dziecka jest stopniowe uniezależnienie go od wpływu osób dorosłych. Nauczyciel zachęca je do podejmowania samodzielnych decyzji, formułowania ocen, stawiania pytań, samodzielnego poszukiwania ich w życiu. Dzięki tym zabiegom dziecko zyskuje zaufanie do własnych możliwości. Tradycyjna szkoła tłumi u ucznia potrzebę komunikowania się, wyrażania własnych wątpliwości i zainteresowań. Nie ma w niej miejsca na interesujące ich tematy. Nauczyciel chcąc rozwijać postawy twórcze musi umieć porozumieć się z uczniem rezygnując z informowania a nawiązując dialog.

Nauczyciel plastyki musi być inspiratorem, przewodnikiem, przyjacielem. Dzieła sztuki z którymi uczeń styka się w trakcie realizacji programu wyprowadzają go w świat wartości np.: miłość, pokój, patriotyzm, dobro w formie czystej, skondensowanej nie zbanalizowane przez okoliczności towarzyszące im w życiu codziennym, które zarazem rozpraszają i stępiają wrażliwość.

Nauczyciel plastyki na każdej lekcji musi realizując poszczególne zadania:

• pobudzać do ekspresji plastycznej,

• wyrabiać wrażliwość na otaczające zjawiska świata zewnętrznego,

• pobudzać wyobraźnię i zaangażowanie emocjonalne,

• wyrabiać swobodę w operowaniu środkami wyrazu plastycznego,

• wyrabiać wiarę we własne możliwości twórcze,

• zapoznać uczniów z określonym zasobem pojęć i określeń plastycznych.

Rola nauczyciela plastyki jest ogromna, bo jest to obok muzyki i wychowania fizycznego przedmiot, na którego lekcjach można stworzyć raj dla dzieci, można je „otworzyć" na otaczający świat. Dlatego tak ważna jest ciągła samokontrola i samoocena dokonywana w porównaniu z osiągnięciami dzieci.

Autor: mgr Małgorzatę Pitera